Reakcje na utratę pracy

1.3.2.1. Stres wynikający z bezrobocia

Duża część opracowań psychologicznych poświęconych bezrobociu podnosi kwestię stresu wynikającego z utraty pracy, posiadania statusu bezrobotnego i doświadczeń związanych z poszukiwaniem pracy.

Rysunek 1. Model stresu psychologicznego w doświadczaniu bezrobocia

Źródło: R. Payne, J. Hartley, za: E. Sprusińska, Psychospołeczne i zdrowotne aspekty bezrobocia, Humanizacja Pracy, 6 (174)/1996, Warszawa, ss. 21–31.

60 A. Wilczyńska-Kwiatek, Psychologiczny portret, ss. 98–99.

61 Zob. A. Chudzicka, Radzenie sobie, ss. 66–71.

Zmienne „warunkujące” sytuacja finansowa zachowania finansowe zmiana dochodu stan zdrowia status społeczny zmiana zdrowia Percepcja otoczenia wymagania wsparcia ograniczenia sposobności (możliwości) Ustalony efekt

poczucie zagrożenia trwającym bezrobociem niepokój odczuwanie napięcia odczuwanie przyjemności Cechy osobowości „zewnętrzność” zaangażowanie w zatrudnienie style radzenia sobie

Psycholodzy amerykańscy T.H. Holmes i R. Rahe opracowali listę najbardziej stresujących wydarzeń życiowych, na której umieścili utratę pracy i przypisali jej 47 punktów (w skali od 1 do 100), co pokazuje, jak wielką traumą jest ona w życiu62 (dla porównania: śmierć współmałżonka – 100 pkt, rozpad małżeństwa i separacja – 65 pkt, śmierć członka bliskiej rodziny i własny wypadek lub choroba – 63 pkt, ślub – 50 pkt).

Sposób doświadczania stresu przedstawia rysunek 1. W jego skład wchodzi wiele zmiennych modyfi kujących doświadczanie tej trudnej sytuacji.

1.3.2.2. Fazy bezrobocia

Literatura psychologiczna proponuje podział okresu pozostawania bez pracy na fazy. Naukowcy P. Warr i P. Jackson badali kondycję fi zyczną i psychiczną bezrobotnych w zależności od długości czasu pozostawania bez pracy. Analizą objęto osoby, które straciły pracę w przedziale czasowym od mniej niż miesiąca do ponad 12 miesięcy. Uzyskane dane pozwoliły im wysnuć wniosek, że zdrowie psychofi zyczne pogarsza się w ciągu pierwszych trzech miesięcy, a później pozostaje w miarę stabilne63. Warr twierdzi także – na podstawie badań przeprowadzonych za pomocą kwestionariusza ogólnego stanu zdrowia – że bardzo poważne załamanie występuje w momencie utraty pracy, następnie poziom stresu u bezrobotnych wzrasta w pierwszych 6 mie-siącach, a między 6. a 30. miesiącem pozostawania bez pracy następuje nawet jego zmniejszenie. Owo pogorszenie zdrowia w początkowym okresie można tłumaczyć zagrożeniami dotykającymi bezrobotnego (od pogorszenia sytuacji materialnej po niższą samoocenę), natomiast późniejsza stabilizacja i dostrzegalne polepszenie wynikają z zastosowania mechanizmów radzenia sobie ze stresem i wyklarowa-niem się zasad nowej sytuacji społecznej. Obejmuje ona rozpoznanie sposobów poszukiwania pracy, uzyskiwania pomocy społecznej czy wypracowania nowych relacji rodzinnych64.

Stany emocjonalne bezrobotnych pozwalają na wyodrębnianie trzech głównych faz psychologicznych reakcji na bezrobocie: 1) szoku albo optymizmu, 2) pesymi-zmu i 3) fatalipesymi-zmu65.

Pytanie, jakie pojawia się w tym miejscu, wiąże się ze skutecznością działań bezrobotnych w miarę upływu czasu. L. Rosenthal twierdzi, że im dłuższy jest czas przebywania na bezrobociu, tym szanse na znalezienie pracy są większe. Dzieje się

62 E.J. Neidhardt, M.S. Weinstein, R.F. Conry, Jak opanować stres, Wydawnictwo M&A Commu-nications Polska, Lublin 1996, s. 22.

63 T. Chirkowska-Smolak, Aktywność bezrobotnych w świetle psychologicznych modeli poszukiwania

pracy, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, rok LXII, z. 4/2000, ss. 146–166.

64 P. Warr, Psychologiczne skutki długotrwałego bezrobocia, w: T. Chirkowska-Smolak, A. Chu-dzicka (red.), Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004, ss. 145–146.

65 M. Dolecka, Psychologiczne skutki bezrobocia, Annales UMSC, Lublin 1997, vol. XXXI, sec-tio H., s. 21.

tak ze względu na zdobycie doświadczenia i wprawy w rozmowach kwalifi kacyjnych, znalezienie oferty pracy możliwej do zaakceptowania, obniżenie progu płacowego i tym samym rozważanie większej liczby ofert. Badacz ten nie wziął jednak pod uwagę ogólnego przekonania pracodawców o niższym morale takich pracowników czy utożsamianiu długiego okresu bezrobocia z niższą jakością kwalifi kacji. Przy-puszczenie to potwierdzają badania empiryczne przeprowadzone przez R. Layarda i współpracowników, gdzie uzyskano ujemną korelację pomiędzy długością okresu bezrobocia a prawdopodobieństwem uzyskania pracy. Badacze otrzymane wyniki tłumaczą spadkiem motywacji do poszukiwania pracy bądź cechami grupy długo-trwale bezrobotnych, powodującymi, że stają się oni nieatrakcyjni dla potencjal-nych pracodawców, którzy ich odrzucają w procesie selekcji66. A. Bańka twierdzi, że prawdopodobieństwo powrotu bezrobotnego do pracy jest największe w pierwszych miesiącach po utracie pracy, maleje znacząco po upływie 6 miesięcy, a 12 miesięcy po zdarzeniu zwiększa się zagrożenie, że dołączy on do grona trwale bezrobotnych. Wyjście ze stanu długotrwałego bezrobocia jest utrudnione, gdyż postawy bezrobot-nych wobec braku pracy wtórnie ich przystosowują do takiej sytuacji, którą wręcz oceniają jako pożądaną i niestresującą67.

Autorzy omawiający koncepcje faz w bezrobociu podkreślają ich cykliczny i uniwersalny charakter. Występuje tu cykl pomiędzy mobilizacją a depresją, nato-miast bezrobotny bądź akceptuje, bądź przezwycięża kryzys. Ponadto w procesie poszukiwania pracy można wyróżnić fazę preparacyjną, podczas której następuje zbieranie informacji o potencjalnej pracy, rozważa się dostrzeżone możliwości wyboru oraz fazę aktywnego poszukiwania i wyboru, polegającą na przejściu od planów i zamierzeń do czynów68.

Jak wynika z badań prowadzonych przez T. Chirkowską-Smolak, utrata pracy znacznie obniża siłę negocjacyjną osoby ubiegającej się o zatrudnienie, a wręcz może prowadzić do zachowań desperackich podczas negocjacji. Dodatkowo z czasem motywacja do poszukiwania pracy spada, co doprowadza do niepodejmowania prób ubiegania się o pracę i negocjowania warunków.

1.3.2.3. Psychologiczna charakterystyka bezrobotnego

Historia światowych badań reakcji na bezrobocie sięga lat 30. XX wieku69. W Polsce badania nad segmentacją niejednolitej grupy pozostających bez pracy prowadził

66 T. Chirkowska-Smolak, Poszukiwanie pracy, w: T. Chirkowska-Smolak, A. Chudzicka (red.),

Człowiek, s. 23.

67 A. Bańka, Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy. Psychologiczne metody

i strategie pomocy bezrobotnym, Wydawnictwo Print-B, Poznań 2003, s. 269.

68 T. Chirkowska-Smolak, Poszukiwanie, w: T. Chirkowska-Smolak, A. Chudzicka (red.), Człowiek, ss. 22–25.

69 Pionierskie badania nad tym problemem odbyły się w austriackiej miejscowości Marienthal, a były prowadzone przez Jahodę, Lazarsfelda i Zeisela. Na podstawie zgromadzonych danych i analizy pamiętników bezrobotnych wyodrębniono grupy: „nieugiętych”, „zrezygnowanych”, „załamanych”

S. Retowski, który wyodrębnił 4 grupy osób: biernych, przystosowanych, despera-tów i wyrachowanych. Profi le psychologiczne poszczególnych grup różnią się od siebie między innymi pod względem zadowolenia z życia, zwłaszcza grupy biernych i desperatów są pod tym względem w złej kondycji, natomiast przystosowani i wy-rachowani nie odbiegają poziomem tej cechy od ogółu Polaków. Omawiane grupy różnią się także poczuciem kontroli, beznadziejności oraz wiarą w sprawiedliwość bądź niesprawiedliwość świata. Wyrachowani i przystosowani cechują się dużym poczuciem kontroli wewnętrznej, mniej odczuwają beznadziejność oraz bardziej wierzą w sprawiedliwość świata. Dodatkowo poczucie straty związane z utratą pracy jest znacznie większe u desperatów i biernych. Inaczej także postrzegają szanse na zmianę w dotychczasowym życiu, z przewagą dostrzegania pozytywów przez grupy wyrachowanych i przystosowanych. Poczucie odpowiedzialności za znalezienie pra-cy także różnicuje wyodrębnione w badaniach grupy – u wyrachowanych sięga on blisko 100%, u przystosowanych 45%, natomiast u desperatów i biernych zaledwie 2% i 4%. Ten wymiar badania ujawnia sposób myślenia bezrobotnych o ich roli w znalezieniu pracy i częściowo determinuje aktywność w jej poszukiwaniach. Re-latywnie największą szansę na znalezienie pracy mają wyrachowani, ale nie zwiększa to ich zaangażowania czasowego w jej szukanie. Desperaci natomiast przewidują bardzo niewielkie szanse na znalezienie zatrudnienia, spędzając przy tym prawie czterokrotnie więcej czasu na jego poszukiwaniu70.

Podsumowując dotychczasowe obserwacje, można stwierdzić, że w najlepszym położeniu znajduje się grupa wyrachowanych, natomiast w najgorszym despera-tów. Można przewidywać, że stan psychiczny osób z poszczególnych grup, kondy-cja fi nansowa, postrzegana odpowiedzialność, wpływ na sytuację oraz aktywność zwiększą szanse w poszukiwaniu pracy i negocjacjach tych pierwszych, a obniżą tych drugich. Zwłaszcza że duża aktywność desperatów połączona z ich małą sku-tecznością będzie odciskać swe piętno na ich funkcjonowaniu i może prowadzić do zjawiska wyuczonej bezradności.

1.3.2.4. Radzenie sobie z utratą pracy

Z punktu widzenia problemów negocjacji na rynku pracy interesująca jest analiza zachowań zaradczych bezrobotnych, które zmierzają do znalezienia zatrudnienia i stawiają bezrobotnego w pozycji uczestnika rynku pracy.

i „apatycznych”. Zob. M. Dolecka, Psychologiczne skutki, ss. 15–24; S. Retowski, Zróżnicowanie

psycho-logicznych reakcji na bezrobocie: bierni, przystosowani, desperaci i wyrachowani, „Przegląd

Psycholo-giczny”, t. 38, 1–2/1996, ss. 161–178.

69 P. Mosiek pisze także o bezrobotnych w środowisku średniego miasta i wyodrębnia następu-jące typy osobowości: „rezygnant” („nihilista”), „uzurpator”, „poszukiwacz”, „konstruktywista”. Zob. P. Mosiek, Typy osobowości bezrobotnego. Jednostkowy i rodzinny wymiar jego egzystencji, Edukacja Ustawiczna Dorosłych, 4/2001, ss. 116–122.

W swoich badaniach B. Makselon-Kowalska charakteryzuje trzy zasadnicze programy zaradcze, z których, jak się okazuje, nie wszystkie prowadzą do reinte-gracji z rynkiem pracy.

Cechą wspólną badanych była negatywna ocena bezrobocia, natomiast kluczo-wymi czynnikami różnicującymi poszczególne grupy były: typ atrybucji związanej z utratą pracy (wewnętrzna bądź zewnętrzna), strategia bierna bądź czynna oraz towarzyszące im koszty psychologiczne. Pierwszą grupę stanowiły osoby szukające przyczyn swego bezrobocia w czynnikach zewnętrznych i stosujące strategie bierne. Przeważały tu kobiety, osoby posiadające rodzinę i będące w wieku sugerującym posiadanie małych dzieci. Osoby te żywiły poczucie krzywdy, czuły się zwolnione z obowiązku samodzielnego poszukiwania pracy, gdyż nie one przyczyniły się do jej utraty. Wzbierał w nich także lęk przed oceną ze strony pracodawcy, a trud związany z poszukiwaniem pracy stanowił źródło negatywnych emocji. Orientację tę przyjmują osoby, które tracą poczucie wpływu na własny los, a równocześnie chronią się przed utratą poczucia własnej wartości.

Program drugi charakteryzował się atrybucjami zewnętrznymi w poszukiwaniu przyczyn utraty pracy i czynną strategią działania. Był to program najliczniej wystę-pujący wśród badanych i uniwersalny (pod względem płci, wieku, stanu rodzinnego). Ogólnie program taki jest kosztorodny, ale wysiłek wkładany w poszukiwanie pracy i związane z tym negatywne emocje można złagodzić poszukiwaniem przyczyn swego niepowodzenia w czynnikach zewnętrznych. Ponadto osoby realizujące ten program wiedzą, że owe koszty są nieuniknione, a aktywność jest jedyną drogą uzyskania zatrudnienia.

Trzeci program był związany z osobami, które przyczyny swego bezrobocia upatrują w sobie i stosują strategie czynne. Był on charakterystyczny dla osób stanu wolnego i nieposiadających dzieci. Na poszukiwanie pracy przeznaczali oni kilka godzin dziennie, a ich działania były zaplanowane. Ich mniejsze niż u pozostałych grup poczucie krzywdy było czynnikiem motywującym do działania zmierzającego do znalezienia pracy71.

Przytoczone badania potwierdzają teorię o  zróżnicowaniu grupy bezrobot-nych pod względem osobowości, percepcji sytuacji, w jakiej się znaleźli, i strategii zaradczych, które realizują. Za zmienne osobowościowe, które mają największy wpływ na znalezienie pracy, wielu badaczy uważa poczucie kontroli wewnętrznej, poczucie własnej wartości oraz poczucie własnej skuteczności. Na liście tej poja-wiają się również zmienne poznawcze związane z różnymi wymiarami celów oraz zmienne społeczno-ekonomiczne obejmujące wsparcie społeczne czy presję sytuacji ekonomicznej72.

71 B. Makselon-Kowalska, Typologia zachowań zaradczych w sytuacji utraty pracy, w: Z. Ratajczak (red.), Bezrobocie, ss. 39–59.

72 T. Chirkowska-Smolak, Poszukiwanie pracy jako strategia radzenia sobie w sytuacji bezrobocia, w: Z. Ratajczak (red.), Bezrobocie, ss. 81–96. Autorka na podstawie dwóch wymiarów takich jak

Na szanse ponownego zatrudnienia bezrobotnych oprócz wymienionych wyżej czynników wpływają też takie, które obrazuje model B.G. Claussena.

Rysunek 2. Kluczowe czynniki wpływające na szanse ponownego zatrudnienia

Źródło: B.G. Claussen, za: E. Sprusińska, Psychospołeczne, ss. 21–31.

Z przedstawionego rysunku wynika, że takim czynnikom jak osobowość czy sposób radzenia sobie ze stresem przypisano działanie pośrednie i pominięto je w schemacie. W kontekście wcześniejszych rozważań nie wydaje się to jednak słusz-nym rozwiązaniem. Wyniki badań zwracają uwagę na następujące fakty: 1) bezro-botni oceniają sytuację utraty pracy negatywnie w różnym stopniu; 2) nie wszyscy, którzy postrzegają je negatywnie, poszukują zatrudnienia i powrotu do aktywności zawodowej; 3) sposobem radzenia sobie z bezrobociem może być przystosowanie się do niego i związana z tym niechęć do szukania pracy.