1.2. Miejsce i rola NGOs w gospodarce i społeczeństwie
1.2.3. Socjologiczne i politologiczne teorie trzeciego sektora
Wśród teorii socjologicznych i politologicznych dotyczących genezy i rozwoju organizacji pozarządowych wyróżnić można trzy podstawowe nurty koncepcyjne:
Koncepcję państwa opiekuńczego (ang. welfare state theory), Koncepcję współzależności (ang. interdependence theory),
Koncepcje znaczenia historii społecznej (ang. social origins theory).
Koncepcja państwa opiekuńczego zakłada, że im większy jest udział sektora publicznego w realizacji wspólnych potrzeb społecznych, tym mniejszą rolę odgrywają w nim organizacje pozarządowe i mniejszy jest ich wkład w rozwiązywanie problemów społecznych (DiMaggio, Anheier, 1987, s. 146). Jednocześnie koncepcja ta nie rozwija zagadnienia dotyczącego tego, dlaczego następuje rozwój państwa opiekuńczego (ibidem). Jednakże „kryzys państwa opie-kuńczego” (Leś, 1998b, s. 50), który nastąpił w połowie lat 70’tych XX wieku i który związa-ny był z trudnościami gospodarczymi dotykającymi państw Zachodniej Europy, spowodował w wielu krajach redefinicję roli sektora pozarządowego w stosunku do prowadzonej polityki społecznej. Powstawanie NGOs i przejmowanie przez te podmioty coraz to nowych funkcji stanowiło odciążenie dla budżetu, jednak wskazywało równocześnie, że państwo nie radzi sobie z realizacją swoich zadań. Rozwój organizacji pozarządowych unaoczniał więc w tym kontekście słabość aparatu państwowego w dotychczasowym kształcie. W myśl teorii organi-zacje pozarządowe pełnią więc określone role zależnie od tego kiedy i w jakim kontekście postawały w danym społeczeństwie (DiMaggio, Anheier, op. cit., s. 152). Warto ponadto zwrócić uwagę, że koncepcja ta niejako przeciwstawia sobie oba sektory – publiczny i poza-rządowy sugerując, że wzrost jednego z nich pociąga za sobą osłabienie drugiego. Ponadto W. Seibel (Seibel, Anheier, op. cit. oraz Seibel, 1989, za: Leś, 1998b, s. 51) interpretuje zwiększającą się rolę organizacji sektora pozarządowego jako sposób na „przechowanie” pro-blemów, które nie mogą być rozwiązane. Organizacje w tym kontekście pełnią więc rolę bu-fora problemów społecznych.
Druga z wymienionych koncepcji (teoria współzależności) za ważne strony kształtują-ce społeczeństwo uznaje również sektor administracji publicznej oraz organizacje pozarządo-we. Teoria ta jednak wskazuje na inny charakter relacji pomiędzy nimi, gdyż dotyczy wza-jemnej współzależności sektora publicznego i pozarządowego. Postrzega je oba nie jako kon-kurujące ze sobą i będące w ciągłym konflikcie, lecz jako uzupełniające się (Salamon, 1993). Obie strony, wg L. Salamona posiadają mocne strony, które można wykorzystać rozwiązując problemy społeczne (np. państwo, które posiada środki finansowe może zlecać wykonanie
52
określonych zadań organizacjom; organizacje z drugiej strony reagują szybciej niż rząd i są lepiej przygotowane do realizacji zróżnicowanych zadań). Ponadto współpraca taka obniża koszty transakcyjne, które w innym wypadku musiałoby ponieść państwo (aby zareagować, musi ono bowiem wykonać wiele działań o charakterze administracyjnym, czego da się unik-nąć w przypadku zlecenia realizacji zadania) (Salamon, 1987, s. 39). Współpraca ta jednak powinna także uwzględniać słabości organizacji (ang. voluntary failure), wśród których Sa-lamon wymienia (SaSa-lamon, 1993, s. 30-33):
nieskuteczność/niesprawność (ang. philantropic insifficiency) polegającą na braku możliwości objęcia wsparciem i dostarczenia dóbr w wystarczającej ilości;
partykularyzm (ang. philantropic particularism) wynikający z braku koordynacji dzia-łań i polegający na koncentracji działalności w większości w określonych dziedzinach, kosztem innych ważnych problemów społecznych;
paternalizm (ang. philantropic paternalism) będący konsekwencją związku między obszarem działania organizacji a źródłem jej finansowania. Osoby bądź instytucje fi-nansujące działalność organizacji częściej bowiem są skłonni przeznaczać środki na cele zgodne z ich interesami, niż z rzeczywistymi potrzebami;
amatorstwo (ang. philantropic amateurism) jako rezultat braku profesjonalnego przy-gotowania wolontariuszy, którzy stanowią większość osób działających w organiza-cjach.
Ostatnia z prezentowanych koncepcji akcentuje znaczenie tradycji historycznej (E. Leś, 1998b, s. 53) jako czynnika wpływającego na pozycję sektora organizacji non profit w systemie społecznym danego kraju. Jak twierdzą L. Salamon i H. Anheier (za: ibidem) „wbrew temu, co twierdzą zwolennicy teorii ekonomicznych, indywidualny konsument nie
posiada swobodnego wyboru między rynkiem, trzecim sektorem lub państwem jako dostawcą podstawowych usług (…) możliwość wyboru podlega bowiem zasadniczemu ograniczeniu ze względu na istniejące w przeszłości wzory historycznego rozwoju, które w istotny sposób określają zakres opcji dostępnych w danym czasie i miejscu”. Autorzy ci wyróżnili cztery
modele rozwoju organizacji pozarządowej w zależności od uwarunkowań społeczno-gospodarczych. Modele te, wraz z opisem charakterystycznych cech, przedstawiono w poniż-szej tabeli (tab. 1.10.).
53
Tab. 1.10. Modele rozwoju organizacji pozarządowych w świetle teorii znaczenia historii społecznej
Model Udział państwa Znaczenie organizacji
pozarządowych Uwarunkowania społeczne
Liberalny nieznaczny duże dominujące znaczenie
klasy średniej
Korporacyjny wysoki duże dominujące elity
popiera-ją cele społeczne
Statyczny duży ograniczone silne poparcie elit
prze-mysłowych
Socjaldemokratyczny dominujący niewielkie władza w rękach sił
re-prezentujących klasę robotniczą Źródło: Salamon, Anheier (za: Leś, 1998b, s. 21).
Wśród wyróżnionych modeli wskazano takie, w ramach których organizacje pozarządowe mają stosunkowo duże znaczenie (model liberalny i korporacyjny) oraz takie, w których większość zadań, przy wsparciu określonych grup społecznych, bierze na siebie aparat pań-stwowy (model statyczny i socjaldemokratyczny).
1.3. Funkcje organizacji pozarządowych w życiu społeczno-gospodarczym 1.3.1. Funkcje społeczno-polityczne organizacji non profit
Badania sektora pozarządowego wskazują, iż odgrywa on istotne społeczne, ekonomiczne i polityczne funkcje (Anheier, Seibel, op. cit., s. 1) w społeczeństwach zachodnich – czyli społeczeństwach gospodarki rynkowej, w krajach postkomunistycznych, czy krajach tzw. Trzeciego Świata. Jak wskazują liczni autorzy (por. ibidem, Leś, 1998a,b) organizacje obywa-telskie istnieją praktycznie we wszystkich społecznościach,23 wpływając na wiele aspektów życia publicznego i działalności rynkowej.
Funkcje społeczne przypisywane organizacjom pozarządowym bywają różne, tak jak różne bywają motywy ludzi je zakładających czy podejmujących w nich działalność oraz tak, jak odmienne są potrzeby i możliwości poszczególnych grup społecznych i społeczeństw. Typologie tychże funkcji odzwierciedlają różne perspektywy prezentacji roli i zadań NGOs.
M. Załuska (1998, s. 37) przedstawia typologię funkcji organizacji pozarządowych podkreślającą znaczenie aspektów humanistycznych, demokratycznych i socjalnych w ich działalności. Zgodnie z tą charakterystyką celami działalności organizacji są: często (por. pkt.
23
Chodzi tu bardziej o obywatelską aktywność i zorganizowanie umożliwiające realizację celów społecznie użytecznych – różniące się uwarunkowania społeczno-polityczne nie pozwalają na stworzenie jednej definicji organizacji sektora non profit obejmującej każdy typ takiej działalności.
54
1.1.3.) wskazywane dostarczanie usług (funkcja świadczenia usług) oraz rzecznictwo (funkcja rzecznictwa) przejawiające się m.in. w zrzeszaniu organizacji, reprezentacji ich interesów czy lobbingu. Ponadto Autorka wymienia wśród funkcji NGOs także wprowadzanie innowacji, jako, że podmioty te mogą sprawniej i bardziej elastycznie niż administracja reagować na rozmaite kwestie społeczne oraz obronę wartości demokratycznych, które organizacja propa-guje samym swoim istnieniem (np. prawo do zrzeszania się) ale także, które może również popularyzować poprzez swoje zachowania, np. charakter relacji wewnątrzorganizacyjnych. Podobny pogląd prezentuje S. Nałęcz (2002, s. 184), który w dyskusji na temat mocnych i słabych stron polskiego sektora pozarządowego wskazał następujące funkcje: realizacja usług społecznych, innowacyjność społeczna, uczenie demokracji, umożliwianie ekspresji, tworzenie środowisk opiniotwórczych, reprezentowanie interesów środowisk i jednostek słab-szych, upośledzonych pod różnymi względami. S. Nałęcz sugerował jednak, iż organizacje powinny spełniać określone funkcje jednocześnie24, co z jednej strony wydaje się być natural-ne, przyjmując, że funkcjonują one w oparciu o określonatural-ne, wspólne zasady, z drugiej strony jednak wymóg ten wydaje się wskazywać na odniesienie wskazanych funkcji jedynie do pewnej kategorii organizacji, które w opinii Autora są reprezentatywne dla całego sektora. Nie wszystkie organizacje bowiem stawiają sobie za cel reprezentowanie środowisk margina-lizowanych czy tworzenie środowisk opiniotwórczych, jednak nie można odmówić im prawa do nazywania się organizacją pozarządową zarówno w sensie prawnym, jak i w stosunku do społecznie przyjętych norm.
Wielostronnie ujęte są funkcje organizacji obywatelskich zaprezentowane w klasyfi-kacji B. Seilera (op. cit., s. 29), wg którego:
są one gwarantem podstawowych wartości społeczeństwa obywatelskiego – wolności zrzeszania się i wolności wypowiedzi;
umożliwiają artykulację potrzeb społecznych;
świadczą usługi społeczne, których nie zapewniają sektor publiczny i prywatny, tym samym odciążając instytucje publiczne;
sprzyjają integracji społecznej, ucząc organizowania się, odpowiedzialności; mobilizują do pracy ochotniczej;
są źródłem nowego rynku pracy;
wymuszają na rządzie zachowania zgodne ze społecznymi oczekiwaniami;
24
We wcześniejszych opracowaniach nie wyklucza się realizowania kilku funkcji równocześnie, jednak nie postuluje się również wypełniania ich wszystkich jednocześnie (zwraca się raczej uwagę, że się wzajemnie nie wykluczają).
55
zachęcają do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym.
B. Seiler podkreśla przede wszystkim oddolny, obywatelską naturę przedsięwzięć o charakte-rze non profit sprzyjający twocharakte-rzeniu się i rozwijaniu relacji społecznych. Funkcje organizacji pozarządowych blisko związane są w tym ujęciu z tworzeniem kapitału społecznego, którego jakość i siła oddziaływania mają znaczenie dla publicznej (państwowej) i gospodarczej sfery życia społecznego i aktywności ludzi. Działalność pozarządowa stanowi z jednej strony oka-zję do uczenia się tego w jaki sposób samodzielnie radzić sobie z pojawiającymi się w prze-strzeni społecznej problemami, jak angażować innych w ich rozwiązywanie, a także w dalszej kolejności, jak zabiegać o pomoc w ich rozwiązaniu.
Funkcje organizacji pozarządowych określane są również z uwzględnieniem ich spe-cyficznej sytuacji geopolitycznej i ekonomicznej. Mając na uwadze szczególną sytuację Pol-ski jako europejPol-skiego kraju postkomunistycznego, warto przyjrzeć się zadaniom, przed jaki-mi w tych warunkach stawia się organizacje obywatelskie. D. Siegel i J. Yancey (1992, za: Białas, Nogalski, 1999, s. 18-19) zwracają uwagę, iż sektor społeczny w tych warunkach jest jednym z najważniejszych elementów tworzącego się społeczeństwa obywatelskiego oraz pośrednikiem między obywatelem i państwem, a więc stanowi swoistą „tkankę łączną” sys-temu demokratycznego. Rolą organizacji w tych warunkach powinno być wg Autorów:
artykułowanie różnorodnych, złożonych potrzeb społecznych oraz ich zaspokajanie; propagowanie czynnej postawy obywatelskiej we wszystkich sferach życia społecznego
– zamiast biernego poddania się władzy i opiece państwa;
propagowanie pluralizmu i różnorodności życia społecznego, np. poprzez ochronę i rozwój tożsamości kulturowej, etnicznej, religijnej i językowej różnych grup społecz-nych;
tworzenie alternatywy dla scentralizowanych agend rządowych z myślą o większej nie-zależności i elastyczności świadczonych usług;
stworzenie mechanizmów umożliwiających społeczną kontrolę działań rządu i funkcjo-nowania gospodarki.
E. Leś zwraca z kolei uwagę na potrzebę zdefiniowania nowej – szczególnie politycz-nej – roli organizacji pozarządowych w systemie pluralistycznym (Leś, 1996) w zakresie ak-tywizacji politycznej i współudziału w definiowaniu celów rozwoju państwa. Po początkowej fazie intensywnych przemian organizacje obywatelskie odgrywały rolę nośnika reform
(ibi-dem, s. 76) zarówno politycznych jak i ekonomicznych, i społecznych. Obecnie postuluje się
nie-56
zależności. Szczególną rolę odgrywają obecnie NGOs jedynie w wybranych sferach oddzia-ływań politycznych: przede wszystkim są instytucjami obserwującymi działania w tym zakre-sie od zewnątrz, a podejmowane przez nie działania ograniczają się do konsultacji i lobbingu. Podstawowe zadania organizacji wg Autorki obejmują obecnie głównie przeciwdziałanie kry-zysowi społecznemu i łagodzenie konfliktów społecznych oraz wypełnianie luki instytucjo-nalnej, społecznej, ekonomicznej i kulturalnej wywołanej przeobrażeniami ustrojowymi.
Wśród powszechnych opinii związanych z jednoznacznie pozytywnym obrazem roli organizacji pozarządowych w różnych sferach życia społecznego K. H. Anheier i W. Seibel (op. cit.) zwracają uwagę na przedmiotowe traktowanie tychże organizacji. Badacze sektora non profit postrzegają go raczej jako alternatywę, mniej uwagi poświęcając zagrożeniom czy brakom sektora, które to jednak umożliwiają prezentację jego bardziej realistycznego obrazu. Co więcej według K. H. Anheiera i W. Seibela, w wyniku drogi historycznego rozwoju sekto-ra, organizacje pozarządowe służą za narzędzia polityki społecznej i gospodarczej, a także symbole ideologii politycznej.