Wielkość sektora pozarządowego w Polsce

Mówiąc o rozmiarze sektora pozarządowego należy wziąć pod uwagę kilka czynników. Wielkość tegoż sektora można bowiem rozpatrywać w kategoriach liczby organizacji, wielko-ści ich budżetów czy poziomu zatrudnienia. Każdy z tych czynników przekazuje informacje innego rodzaju co pozwala na wielostronne przyjrzenie się kwestii udziału organizacji poza-rządowych w życiu społeczno-gospodarczym w Polsce.

W III kwartale roku 2009 w rejestrze REGON Głównego Urzędu Statystycznego znaj-dowało się w sumie ok. 130 tys. podmiotów zaliczanych do sektora pozarządowego (za: Gumkowska, Herbst, Radecki, 2008, s. 11). Trzon zarejestrowanych organizacji stanowiły stowarzyszenia, których było 64,5 tys., a także fundacje (10,1 tys.), które tworzą tzw. wąską

29

Raport z badania powstał w ramach międzynarodowego projektu badawczego koordynowanego przez organi-zację CIVICUS.

74

definicję organizacji pozarządowych (ibidem). Inne zarejestrowane podmioty sektora (zgod-nie z szerszą, ustawową definicją) to:

 Ochotnicze Straże Pożarne (ok. 16 tys.),

 Organizacje społeczne – np. komitety rodzicielskie, koła łowieckie, komitety społecz-ne (ok. 4 tys.),

 Związki zawodowe (19,5 tys.),

 Jednostki Kościoła katolickiego, innych kościołów i związków wyznaniowych (ok. 15,5 tys.),

 Organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego (ok. 5,6 tys.),  Mniej liczne grupy związków pracodawców i partii politycznych.

Sektor wyraźnie powiększył się pod względem liczby organizacji w ciągu dwóch wcześniej-szych dekad. Rozwój ten jednak nie był równomierny (por. wyk. 2.1.). Zauważalne jest zna-czące zwiększenie dynamiki przyrostu organizacji na początku lat 90’tych (szczególnie w latach 1989-1992) co było wynikiem stworzenia możliwości zrzeszania się i prowadzenia działalności społecznej. Transformacja uwolniła przedsiębiorczość i aktywność ludzi nie tyl-ko w zakresie działalności gospodarczej, ale także społecznej i obywatelskiej. Następnie, na krótko liczba nowopowstających organizacji zmniejszyła się, by znów znacząco zwiększyć dynamikę przyrostu w roku 1993. W roku 2000 liczba nowych stowarzyszeń, a w roku 2001 liczba nowych fundacji osiągnęła szczytową wartość. Od tamtej pory, mimo wahań, utrzymu-je się trend spadkowy wskazujący, że powstautrzymu-je ich coraz mniej.

Wyk. 2.1. Roczna dynamika powstawania stowarzyszeń i fundacji na podstawie rejestru REGON

75

Zjawiska tego nie należy jednak interpretować jako niepokojące. Wiąże się ono bowiem ze stabilizacją sektora i jego starzeniem się. Malejąca liczba nowych organizacji towarzyszy zwiększającej się liczbie starszych podmiotów. Na przykład w 2001 r. mniej niż pięć lat miała ponad połowa organizacji, w 2008 r. tylko 37%. Z kolei powyżej piętnastu lat miało w 2008 r. 18,5% organizacji, a w 2001 było ich tylko około 8% (Gumkowska, Herbst, Radecki, op. cit., s. 6).

Równocześnie warto pamiętać, że liczba zarejestrowanych organizacji nie odzwiercie-dla liczby aktywnie działających podmiotów. Choć więc od 1989 roku stale przybywa no-wych organizacji nie można stwierdzić, że w tym samym zakresie rozmiary sektora się zwiększają. Organizacje nie mają obowiązku wyrejestrowywania się z oficjalnych wykazów, w związku z tym okazuje się, że duża część tych, które zakończyły swoją działalność nadal w nich widnieje. Szczególnie młodym organizacjom nie udaje się przetrwać. Wedle szacunków (Dąbrowska, Gumkowska, Wygnański, 2002, s. 8) można stwierdzić, że 58% stowarzyszeń i fundacji bez wątpienia prowadzi aktywne działania, 10% z pewnością nie istnieje, a los po-nad 30% z nich jest nieznany. Wydaje się więc, ze rozmiary sektora są w rzeczywistości zde-cydowanie mniejsze niż wynika do z formalnych zapisów. Z kolei wyniki badań stowarzy-szeń, fundacji i organizacji społecznych (SOF-1) realizowane przez Departament Badań Spo-łecznych GUS (Nałęcz, Goś-Wójcicka, Wilk, 2009) wskazują, że organizacji nieaktywnych było w 2008 r. 25%30

.

Ponadto warto zwrócić uwagę, że rozwój mierzony liczbą organizacji nie przebiega równomiernie w całej Polsce. Zauważyć można pogłębiające się rozwarstwienie aktywności społecznej, które związane jest z lokalizacją działalności organizacji (por. tab. 2.1.). Choć zwiększa się ogólna liczba organizacji przypadających na 10 tys. mieszkańców w poszcze-gólnych województwach, proporcje „gęstości” ich występowania pozostają podobne. Zauwa-żyć można, że największa liczba organizacji w przeliczeniu na liczbę mieszkańców niezmien-nie znajduje się w województwach mazowieckim, pomorskim czy lubuskim, natomiast naj-mniejsza – w województwach opolskim i świętokrzyskim. Wydaje się więc, że mimo 20 lat rozwoju różnice pomiędzy poszczególnymi województwami wciąż się utrzymują. Zauważyć także można, że działalność organizacji koncentruje się wokół środowisk miejskich,

30

Należy dodać, że badania SOF prowadzone są wg innej metodologii i obejmują nie tylko stowarzyszenia i fundacje, ale także organizacje działające na mocy innych ustaw odwołujących się jednak do prawa o stowa-rzyszeniach (np. stowarzyszenia kultury fizycznej, ochotnicze straże pożarne, koła łowieckie, Polski Czerwony Krzyż, itp.), por. Nałęcz, Goś-Wójcicka, Wilk, 2009, s. 9-10.

76 gólnie wokół wojewódzkich stolic31

. W samej Warszawie mieści się 7,4 tys. organizacji (Gumkowska, Herbst, Radecki, op. cit., s. 12-18). Niemal co czwarta (24%) aktywna organi-zacja w Polsce ma siedzibę w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców, tam też jest największe ich „zagęszczenie” – średnio 33 organizacje na 10 tys. mieszkańców (ibidem).

Tab. 2.1. Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców wg rejestru REGON w latach 2002-2008

Rok Województwa o największej liczbie organizacji Liczba organizacji na 10 tys. miesz-kańców Województwa o najmniej-szej liczbie organizacji

Liczba organizacji na 10 tys.

miesz-kańców

2002 Woj. mazowieckie 14,2 Woj. opolskie 7,6

Woj. pomorskie 13 Woj. świętokrzyskie 8,5

Woj. małopolskie 11,8 Woj. kujawsko-pomorskie 9,2 Woj. lubuskie 11,8

2004 Woj. mazowieckie 18,8 Woj. opolskie 10,7

Woj. pomorskie 16,4 Woj. świętokrzyskie 10,3

Woj. dolnośląskie 15,1 Woj. warmińsko-mazurskie 14,9 Woj. małopolskie 14,6 Woj. lubuskie 14,8

2008 Woj. mazowieckie 22,2 Woj. świętokrzyskie 13,4

Woj. pomorskie 20,1 Woj. śląskie 14,3

Woj. warmińsko-mazurskie

19,7 Woj. opolskie 14,7

Woj. lubuskie 19,5 Woj. dolnośląskie 19,3

Źródło: opracowanie własne na podst. Dąbrowska, Gumkowska, Wygnański, 2002; Gumkowska, Herbst, 2004; Gumkowska, Herbst, Radecki, 2008.

Zmiany wielkości sektora szacować można jednak nie tylko na podstawie jego liczeb-ności, ale także m.in. na podstawie stabilności jego rozwoju i jego ogólnej kondycji – jakości działań, środowiska rozwoju czy sposobu funkcjonowania. Właśnie do pomiaru zdolności przetrwania i oceny poziomu rozwoju sektora stworzony został NGO Sustainability Index32

. Narzędzie to opisuje środowisko sektora pozarządowego w siedmiu wymiarach. Są nimi: oto-czenie prawne (ang. legal environment), zdolności organizacyjne (ang. organizational

capaci-ty), opłacalność finansowa (ang. financial viabilicapaci-ty), rzecznictwo (ang. advocacy),

świadcze-nie usług (ang. service provision), infrastruktura (ang. infrastructure) oraz wizerunek publicz-ny (ang. public image). Wymiary te ocenia się na skali od 1 do 7, przy czym 1 oznacza

31

Mowa jest o formalnym podejmowaniu inicjatyw obywatelskich. Jeśli chodzi o aktywność społeczną we wsiach to z pewnością jest ona mniej sformalizowana, jednak nie można w związku z tym wyciągnąć wniosków o braku tejże. Zapewne ma ona inny charakter, a jej pomiar jest trudniejszy, co często wyklucza badanie inicja-tyw akcyjnych i nieformalnych podejmowanych w mniejszych ośrodkach.

32

Narzędzie to zostało stworzone przez United States Agency for International Development. Organizacja ta przeprowadza również coroczne badania za jego pomocą w wielu krajach na całym świecie. W Polsce pomiarem

Sustainability Index zajmuje się oddział organizacji: Bureau for Europe and Eurasia. Badania prowadzone są

77

większą stabilność i zdolność przetrwania, natomiast 7 – najmniejszą. Rezultaty badań wska-zują, że organizacje w Polsce są rozwinięte i stabilne, jednak nadal jest przed nimi wiele do zrobienia, chociażby po to, aby osiągnąć poziom jaki sektor pozarządowy prezentuje w Euro-pie Zachodniej. NajleEuro-piej rozwiniętym wymiarem była w badanym okresie (i jest obecnie) infrastruktura, czyli wsparcie zapewniane organizacjom w zakresie informacji, treningu i do-radztwa, a także rozmiar i zakres współpracy wewnątrzsektorowej. Najsłabiej rozwiniętym wymiarem była z kolei, i nadal jest, opłacalność finansowa, co wskazuje na niską zdolność organizacji do pozyskiwania środków finansowych, zależność od grantodawców, niskie umie-jętności menedżerów w zakresie zarządzania finansami.

Co interesujące, w świetle przekrojowych wyników badań okazuje się także, że po-ziom rozwoju sektora pozarządowego spadał od drugiej połowy lat 90’tych, a od 2005 do 2007 roku pozostawał bez zmian. Dopiero rok 2008 przyniósł niewielką poprawę w badanym zakresie, jednak nadal poziom NGO Sustainability Index pozostaje mniejszy niż wynosiła jego wartość od roku 1997 do 2001.

Tab. 2.2. NGO Sustainability Index i jego wymiary dla Polski w latach 1997-2008

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 otoczenie prawne 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.1 2.0 2.3 2.3 2.3 2.3 2.3 zdolności organiza-cyjne 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.2 2.2 2.5 2.6 2.6 2.6 2.6 opłacalność finansowa 2.0 2.0 2.5 2.5 2.5 2.8 2.8 2.9 2.9 2.8 2.7 2.7 rzecznictwo 2.0 2.0 2.5 2.0 2.0 2.2 1.9 1.9 1.8 1.8 2.0 1.9 świadczenie usług ^{- - 2.0 2.0 2.0 2.1 2.0 2.3 2.3 2.3 2.3 2.2} infrastruktu-ra - - 2.0 2.0 2.0 1.9 1.9 1.9 1.9 1.8 1.8 1.7 wizerunek publiczny 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.3 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 ogółem 1.8 2.0 2.1 2.1 2.1 2.2 2.1 2.3 2.3 2.3 2.3 2.2

Źródło: opracowanie własne na podst. 2008 NGO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and

Eu-rasia 12th Edition, 2009

Zauważyć natomiast można wzrost budżetów organizacji, co może być wskaźnikiem ich rosnącego znaczenia i udziału w gospodarce. W latach 90’tych ważnymi źródłami finan-sowania organizacji były zagraniczne fundusze pomocowe, co umożliwiało im szybki rozwój. Jednak po roku 2000 ograniczono je. Nastąpiła ponadto zmiana reguł ich przyznawania (z pomocowych na przedakcesyjne). Wprowadzono dodatkowo niekorzystne z punktu widze-nia organizacji zmiany podatkowe. Wszystko to spowodowało pogorszenie się sytuacji

finan-78

sowej organizacji (por. Gumkowska, Herbst, 2006, s. 36). Organizacjom kilka lat zajęła od-budowa potencjału finansowego jakim dysponowały wcześniej (por. wyk. 2.2. poniżej). Szczególne znaczenie wydają się mieć dla późniejszego zwiększenia budżetów organizacji pozarządowych środki unijne, o które mogły się one starać od czasu wstąpienia Polski do UE, czyli od 2004 roku. W tym okresie można zaobserwować znaczący skok w wielkości budżetu przeciętnej organizacji. Istotna wydaje się w związku z tym kwestia uzależnienia organizacji od zewnętrznych źródeł finansowania – szczególnie źródeł zagranicznych. Obserwacje te po-twierdzają słabość opłacalności finansowej prowadzonej działalności jaką spostrzeżono w badaniach NGO Sustainability Index, a także wskazywaną jako jeden z podstawowych pro-blemów organizacji – kwestię ekonomizacji ich działania.

Wyk. 2.2. Dynamika wzrostu przychodów organizacji w latach 2002–2007

* Wyniki na podstawie badania „Kondycja sektora organizacji pozarządowych 2006”

** Statystyczna oznacza tu organizację „medianową” – środkową pod względem poziomu przychodów.

Źródło: Gumkowska, Herbst, Radecki, 2008, s. 68

Z drugiej strony zauważyć także należy, że sektor pozarządowy staje się coraz bardziej rozwarstwiony pod względem finansowym (Gumkowska, Herbst, Radecki, op. cit., s. 63). W roku 2008 5% organizacji (dysponujących budżetami powyżej 1 mln złotych) kumulowało 70–80% zasobów finansowych całego sektora.

Ostatnim z zaproponowanych ujęć rozmiarów sektora pozarządowego jest wielkość zatrudnienia w organizacjach będąca częstym wskaźnikiem potencjału ekonomicznego sekto-ra pozarządowego (Nałęcz, Goś-Wójcicka, Wilk, 2009). Należy zauważyć, że w sektorze po-zarządowym zatrudnienie znajduje coraz więcej osób. Zestawienie wielkości zatrudnienia

79

w NGOs przedstawiono w poniższej tabeli (tab. 2.3.)³³ Szacunki te pokazują, że mamy do czynienia z wyraźnym wzrostem zatrudnienia w organizacjach pozarządowych: w latach 2004–2008 liczba płatnych pracowników zwiększyła się o 42%.

Tab. 2.3. Szacunkowa wielkość zatrudnienia (liczba osób zatrudnionych) w fundacjach i stowarzyszeniach w latach 2000-2008

Rok Liczba pracowników

2000 98 000

2004 99 674

2005 112 500

2006 114 422

2008 141 986

Źródło: Gumkowska, Herbst, Radecki, 2008; Nałęcz, Goś-Wójcicka, Wilk, 2009; Leś, Nałęcz, Wygnański, To-epler, Salamon, 2000

Mimo tego znaczącego wzrostu wielkość zatrudniania znajduje się na poziomie 0,8% zatrudnienia w gospodarce narodowej poza rolnictwem, co sytuuje Polskę wśród krajów o najniższym udziale zatrudnionych w organizacjach pozarządowych (średnia dla krajów „starej” Unii Europejskiej wynosi 4,8%, a w części krajów sięga 8-9% – por. Nałęcz, Goś-Wójcicka, Wilk, 2009). Skala zatrudnienia w odniesieniu do innych segmentów gospodar-czych wynosi (Nałęcz, 2008a, s. 169-170):

 1,1% wszystkich pracujących w sektorze prywatnym,  1,1% zatrudnienia najemnego w gospodarce narodowej,  1,7% zatrudnienia najemnego w sektorze prywatnym.