Struktura postępowania badawczego

W społecznych badaniach naukowych dopuszczalne jest posługiwanie się zarówno koncep-cjami opartymi na wyjaśnianiu idiograficznym, jak i nomotetycznym (Babbie, 2008, 36-41). Wybór określonego podejścia jest kluczowy dla założeń tworzonej teorii (zakładających ro-zumowanie indukcyjne lub dedukcyjne), co z kolei determinuje charakter pozyskiwanych danych (jakościowych lub ilościowych) interesujących z punktu widzenia badacza. Zależno-ści te zostały przedstawione na poniższym rysunku (rys. 4.1.).

Równocześnie należy pamiętać, że koncepcje te nie są sobie przeciwstawne, a komplementar-ne (ibidem). Określokomplementar-ne metody pozyskiwania danych łączą się najczęściej z konkretnymi za-łożeniami i koncepcjami, ponieważ w takich warunkach są one łatwiejsze do zastosowania. Jeżeli więc celem badacza jest pozyskanie możliwie najbardziej obiektywnych rezultatów, porównywalnych i łatwo przekładalnych na liczby informacji, częściej posłuży się dedukcją, a dane zbierać będzie w sposób umożliwiający kwantyfikację. Jeżeli z kolei badacza interesu-je przede wszystkim uchwycenie wyjątkowości i złożoności przedmiotu badań, częściej wy-bierze teorie indukcyjne, a materiał badawczy będzie gromadził w sposób otwarty, pełny i swobodny. Równocześnie nie należy bezwzględnie separować tych podejść, gdyż możliwe jest jednoczesne wykorzystywanie indukcji i dedukcji, a także łączenie badań ilościowych i jakościowych, szczególnie że część społecznych obszarów badania jest z natury trudna do zaklasyfikowania do tylko jednej z tych kategorii.

Wyjaśnianie idiograficzne (wyjaśnianie pojedynczych przypadków lub zdarzeń) Wyjaśnianie nomotetyczne (wyjaśnianie klasy przypadków lub zdarzeń) Dedukcja Indukcja Dane ilo-ściowe Dane jako-ściowe

Rys.4.1. Podstawowe orientacje badawcze w naukach społecznych

166

W prezentowanej pracy badawczej zastosowano wyjaśnianie nomotetyczne, a więc zakładające odniesienie do pewnej zbiorowości przypadków i poszukiwanie wspólnych reguł ich funkcjonowania. Szukanie prawidłowości i uogólnień, wyciąganie jak najbardziej jedno-znacznych wniosków, które wyjaśnianie nomotetyczne ma na celu, jest częstym bodźcem podejmowania badań naukowych. Założenie to odzwierciedlane jest w licznych strukturach prezentujących przebieg procesu badawczego. Poniżej zaprezentowano trzy schematy postę-powania badawczego opierające się na założeniach wyjaśniania nomotetycznego. Schematy te stanowią podstawę realizacji i opisu badań w niniejszej pracy.

Badanie naukowe opiera się na realizacji określonej metody naukowej (właściwej dla danej nauki) poprzez wykonywanie kolejnych czynności badawczych. Metoda naukowa w naukach empirycznych to więc „typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania,

analizy i interpretacji danych empirycznych służące do uzyskiwania maksymalnie (…) uza-sadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania” (cyt. za: Nowak, 1985, s. 22).

Badacze posługują się różnymi schematami wskazującymi kolejne etapy postępowania badawczego, najczęściej jednak ich struktura jest do siebie zbliżona. Jednym z najbardziej znanych i uniwersalnych jest schemat M. Bunge’a, który wyróżnił pięć etapów procesu ba-dawczego (Bunge, 1968):

Etap 1: Ujęcie problemu (dokonanie przeglądu faktów, rozpoznanie problemu, postawienie problemu – sformułowanie pytania).

Etap 2. Zbudowanie modelu teoretycznego (dokonanie selekcji ważnych czynników, wysu-nięcie centralnych hipotez i pomocniczych założeń, dokonanie przekładu na język matematy-ki).

Etap 3. Wyprowadzenie szczegółowych konsekwencji (wyszukanie racjonalnych ujęć, wy-szukanie podstaw empirycznych – postawienie prognoz).

Etap 4. Sprawdzenie hipotez (zaplanowanie sprawdzenia (obserwacji, pomiarów, ekspery-mentów…), wykonanie sprawdzenia (przeprowadzenie działań i zebranie danych), usystema-tyzowanie danych, wyprowadzenie wniosków).

Etap 5. Wprowadzenie do teorii wniosków z badań empirycznych (dokonanie porównania wniosków z prognozami (modelem teoretycznym), zmodyfikowanie modelu, przedstawienie sugestii dla dalszej pracy).

Z kolei J. C. Townsend (1953, za: Brzeziński, 2003) proponuje schemat właściwy w szczególności dla nauk społecznych. Proces badawczy opiera się wg niego na udzieleniu odpowiedzi na kolejne pytania:

167 2. Jaka jest hipoteza?

3. Jaka jest zmienna (zmienne) niezależna/objaśniająca? 4. Jaka jest zmienna (zmienne) zależna/objaśniana?

5. W jaki sposób ma być mierzona zmienna zależna/objaśniana? 6. Co trzeba kontrolować?

7. Jaka będzie procedura przeprowadzania eksperymentu/pomiaru/obserwacji? a. Jakie aparaty/narzędzia będą potrzebne?

b. W jaki sposób i w jakiej kolejności planuje się przeprowadzenie eksperymentu/ pomiaru/obserwacji?

c. W jaki sposób będą analizowane rezultaty?

8. Czy będzie można wykorzystać rezultaty tego eksperymentu/pomiaru/obserwacji do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy? Czy nie popełniono żadnych błędów?

Natomiast J. Brzeziński (op. cit., s. 36), podkreślając konieczność uwzględnienia wza-jemnych sprzężeń między poszczególnymi etapami, zaproponował schemat w większym stopniu koncentrujący się na analizie doboru zmiennych i konstrukcji modelu. Jednak uczynił to kosztem znacznie bardziej akcentowanych w poprzednich schematach sposobów zbierania danych i weryfikacji tegoż modelu. Struktura procesu badawczego zaprezentowana przez Brzezińskiego (op. cit., s. 37-44) zawiera następujące składowe:

1. Sformułowanie problemu badawczego oraz hipotezy badawczej. 2. Określenie obrazu przestrzeni zmiennych (niezależnych i zależnej). 3. Operacjonalizacja zmiennych.

4. Wybór modelu badawczego (eksperymentalny vs korelacyjny). 5. Dobór próby z populacji.

6. Wybór modelu statystycznego (statystycznej weryfikacji hipotez). 7. Akceptacja lub odrzucenie hipotezy.

8. Ocena, interpretacja i generalizacja rezultatu badawczego.

Brzeziński akcentuje ponadto znaczenie wzajemnych zależności pomiędzy poszczególnymi etapami. Powiązania, jakie między nimi występują, sprawiają, że badacz musi stale kontrolo-wać prawidłowość swych wcześniejszych wyborów, ponieważ determinują one dalszy prze-bieg procesu badawczego.

Każdy z zaprezentowanych schematów uwzględnia pewne podstawowe etapy (z róż-nym rozłożeniem akcentów), które obejmują: postawienie problemu badawczego i hipotez, stworzenie modelu teoretycznego, pomiar lub inne działanie mające na celu weryfikację hipo-tez i modelu oraz interpretację wyników i wnioski z badań. W pracy etapy te zostały

168

uwzględnione i opisane w większości w niniejszym rozdziale (z wyjątkiem wstępnych analiz i teoretycznego rozpoznania problemów badawczych, które zostały zaprezentowane we wcze-śniejszych częściach pracy oraz interpretacji wyników badań, które przedstawione zostaną w rozdziałach 5. i 6.).