Prawo karne
3. Wolność osobista
1. Zasady przedłużania aresztu tymczasowego.
Rzecznik zgłosił234.udział.w.postępowaniu.w.sprawie.skargi.konstytucyjnej235 .Da- riusza.P..dotyczącej.przedłużania.tymczasowego.aresztowania,.przedstawiając.nastę-pujące.stanowisko:.art..263.§.3.ustawy.–.Kodeks.postępowania.karnego236.rozumiany.
w. ten. sposób,. iż. do. dwuletniego. okresu. maksymalnego. stosowania. tymczasowego.
aresztowania.nie.wlicza.się.okresów,.gdy.tymczasowo.aresztowany.równocześnie.od- bywa.karę.pozbawienia.wolności.orzeczoną.w.innej.sprawie,.a.tym.samym.pozwalają-cy.w.takiej.sytuacji.na.przedłużenie.stosowania.tymczasowego.aresztowania.na.okres.
powyżej.2.lat.przez.sąd.I.instancji.na.zasadach.ogólnych.–.jest.niezgodny.z.art..41.
ust..1.w.związku.z.art..2.oraz.z.art..45.ust..1.Konstytucji..
Stosowanie.przez.sądy.art..263.§.3.K.p.k..w.oparciu.o.zaskarżoną.wykładnię.pre-zentowaną. w. utrwalonej. linii. orzecznictwa. Sądu. Najwyższego,. powoduje. sytuację,.
w.której.o.przedłużeniu.aresztu.tymczasowego.–.de facto.ponad.dwa.lata.–.decyduje.
sąd.I.instancji,.a.co.za.tym.idzie.również.i.sąd.rejonowy;.ponadto.powyższa.interpre-tacja.zaskarżonego.przepisu.wprowadza.stan.niepewności.prawnej.
Lakonicznie.sformułowany.przepis.art..263.§.3.K.p.k..daje.bowiem.niedopusz- czalną.dowolność.i.tym.samym.wprowadza.zagrożenie.arbitralnością.decyzji.podej-mowanych.w.sprawach.tak.doniosłych.jak.pozbawienie.wolności..
Omawiany. przepis. nie. uwzględnia. także. sytuacji,. w. której. tymczasowy. areszt.
stosowany.jest.wobec.osoby.pozbawionej.wolności.na.mocy.wyroku.skazującego.wy- danego.w.innej.sprawie..Powoduje.to.lukę.prawną.która.wypełniona.została.w.wad-liwy.sposób.wykształconą.w.tym.zakresie.praktyką.sądów,.co.stanowi.przełamanie.
konstytucyjnej.zasady.wyrażonej.w.art..41.ust..1.Konstytucji..Pozbawienie.wolności.
winno.następować.na.mocy.przepisów.prawnych,.a.nie.utrwalonej.praktyki.sądów..
Odnosząc. się. do. zarzutu. skarżącego,. iż. przepis. art.. 263. §. 3. k.p.k.. w. zakresie,.
w.jakim.określa.łączny.czas.stosowania.tymczasowego.aresztowania.tylko.do.chwi-li.wydania.pierwszego.wyroku.przez.sąd.I.instancji,.jest.niezgodny.z.art..41.ust..1.
w.zw..z.art..2,.art..31.ust..1.i.3,.art..32.i.art..45.ust..1.Konstytucji,.gdyż.nie.przewiduje.
maksymalnego.okresu.stosowania.tymczasowego.aresztowania.w.stosunku.do.osób,.
wobec.których.postępowanie.karne.toczy.się.od.początku.po.uchyleniu.wyroku.sądu.
pierwszej.instancji,.Rzecznik.wyraził.pogląd,.iż.w.skardze.wskazana.została.niewłaś-ciwa.norma,.która.może.być.oceniona.z.punktu.widzenia.jej.zgodności.z.Konstytucją.
w.podanym.zakresie..Takim.przepisem.jest.natomiast.art..263.§.7.k.p.k.,.który.jednak.
234. RPO-575136-II/07.z.15.stycznia.2008.r..
235. Sygn..akt.SK.39/07..
236. Ustawa.z.6.czerwca.1997.r..(Dz.U..Nr.89.poz..555.z.późn..zm.)
98
Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich za rok 2008
nie.został.wskazany.przez.Sąd.jako.podstawa.prawna.do.wydania.orzeczenia.będące- go.podstawą.wywiedzenia.skargi.konstytucyjnej..Odnosząc.się.zatem.do.konstytucyj-ności.tego.ostatniego.przepisu.Rzecznik.przedstawił.stanowisko,.iż.w.zakresie.w.jakim.
nie.wskazuje.on.górnej.granicy.stosowania.tymczasowego.aresztowania.po.wydaniu.
pierwszego.wyroku.przez.sąd.pierwszej.instancji.a.ponadto.nie.określa.przesłanek.
pozwalających.na.przedłużanie.tymczasowego.aresztowania.także.na.okres.przekra-czający.wskazany.w.art..263.§.3.k.p.k..jest.niezgodny.z.art..31.ust..1.i.3.w.zw..z.art..41.
ust..1.Konstytucji.
Rzecznik.zwrócił.uwagę,.iż.na.podstawie.art..263.§.7.k.p.k..o.przedłużeniu.aresz-towania.decyduje.sąd.rozpoznający.sprawę.zarówno.wówczas,.gdy.sądem.tym.jest.sąd.
odwoławczy.jak.i.wtedy,.gdy.pierwszy.wyrok.sądu.pierwszej.instancji.został.uchylony.
a.sprawa.przekazana.do.ponownego.rozpoznania.–.także.sąd.pierwszej.instancji..Prze-dłużenie.limitowane.jest.jedynie.6.miesięczną.jednorazową.prolongatą,.przy.czym.nie.
jest.określona.liczba.takich.okresów.w.konkretnym.postępowaniu..W.takim.wypadku.
przedłużanie.stosowania.tymczasowego.aresztowania.nawet.na.okresy.przekraczające.
wskazane.w.art..263.§.3.k.p.k..traci.swój.nadzwyczajny.charakter,.wynikający.z.treści.
art..263.§.4.i.4a.k.p.k.
W. lutym. 2008. r.. Rzecznik. zgłosił237. udział. w. postępowaniu. w. sprawie. skargi.
konstytucyjnej238 .Józefa.J..dotyczącej.przedłużania.okresu.tymczasowego.aresztowa-nia.i.przedstawił.następujące.stanowisko:.art..263.§.4.ustawy.–.Kodeks.postępowania.
karnego,.w.brzmieniu.obowiązującym.przed.wejściem.w.życie.w.dniu.16.lutego.2007.
r..ustawy.o.zmianie.ustawy.–.Kodeks.postępowania.karnego239,.jest.niezgodny.z.art..
41.ust..1.w.związku.z.art..31.ust..1.i.3.Konstytucji.
W.uzasadnieniu.stanowiska.Rzecznik.stwierdził,.iż.z.punktu.widzenia.osoby.
tymczasowo.aresztowanej.skarżony.przepis.stwarza.sytuację,.w.której.–.korzysta-jąc.z.domniemania.niewinności.–.nie.może.przewidzieć,.jak.długo.może.potrwać.
pozbawienie.jej.wolności..Należy.zauważyć,.iż.tylko.jedna.z.przesłanek.uzasadnia- jących.przedłużenie.stosowania.aresztu.związana.jest.z.osobą.tymczasowo.areszto- waną,.a.mianowicie.celowe.przewlekanie.postępowania.przez.oskarżonego..W.po-zostałym.zakresie.przepis.ten.odwołuje.się.do.okoliczności.niezależnych.od.woli.
oskarżonego,. wynikających. natomiast. z. niedostatków. organizacyjnych. wymiaru.
sprawiedliwości..
2. Przewlekłość zwolnień z aresztów śledczych osób, którym sąd uchylił tymczasowe aresztowanie
Do.Rzecznika.docierały.sygnały.o.kilkudniowym.przetrzymywaniu.w.jednost-kach.penitencjarnych.osób,.którym.sąd.uchylił.tymczasowe.aresztowanie..Problem.
237. RPO-576490-II/07.z.11.lutego.2008.r.
238. Sygn..akt.SK.46/07..
239. Ustawa.z.12.stycznia.2007.r..(Dz.U..Nr.20,.poz..116).
99 działania podejmowane dla ochrony konkretnych praw i wolności
ten.nie.występuje.sporadycznie,.o.czym.świadczy.publikacja.prasowa240 .dotycząca.by-łego.dziennikarza.„Gazety.Wyborczej”,.jak.również.artykuł241 .o.żołnierzach.podejrza-nych.o.zbrodnię.wojenną.w.Afganistanie..Osoby.te.przez.kilka.dni.były.pozbawione.
wolności.faktycznie.bez.podstawy.prawnej..
Zgodnie.z.art..41.ust..1.Konstytucji,.pozbawienie.lub.ograniczenie.wolności.może.
nastąpić.tylko.na.zasadach.i.w.trybie.określonych.w.ustawie..Zatem.osoby.nie.skaza-ne.prawomocnym.wyrokiem.sądu.na.karę.pozbawienia.wolności.mogą.przebywać.
w.jednostce.penitencjarnej.jedynie.na.podstawie.postanowienia.sądu.o.zastosowaniu.
lub.przedłużeniu.tymczasowego.aresztowania..We.wskazanych.przypadkach.posta-nowień.takich.już.nie.było,.tak.więc.pobyt.tych.osób.w.areszcie.po.wydaniu.przez.sąd.
postanowień.o.uchyleniu.środka.zapobiegawczego.musi.być.uznany.za.naruszenie.ich.
konstytucyjnego.prawa.do.wolności..Rzecznik.zwrócił.się242 .do.Ministra.Sprawied-liwości.–.Prokuratora.Generalnego.o.pilne.podjęcie.działań.w.celu.wyeliminowania.
nieprawidłowości.związanych.z.opóźnieniami.w.zwalnianiu.z.jednostek.penitencjar-nych.osób,.którym.sąd.uchylił.tymczasowe.aresztowanie..
Minister. stwierdził243. w. odpowiedzi,. iż. obowiązujące. w. omawianym. zakresie.
regulacje.prawne.należy.uznać.za.wystarczające..Istnieje.natomiast.konieczność.wy-pracowania.właściwej.praktyki,.gdy.występują.trudności.w.terminowym.przekazaniu.
z.sądu.oryginału.postanowienia.uchylającego.tymczasowe.aresztowanie.
3. Rozpoznawanie zażalenia na zatrzymanie w sytuacji śmierci osoby zatrzymanej W. toku. podjętych. przez. Rzecznika. działań. w. sprawie. śmierci. p.. Barbary. Bli-dy.zarysował.się.problem.dotyczący.rozpoznawania.zażalenia.na.zatrzymanie.(lub.
na. postanowienie. prokuratora. o. zatrzymaniu).. Mianowicie. przepisy. regulujące.
tę.kwestię.mogą.być.zinterpretowane.w.ten.sposób,.iż.śmierć.zatrzymanej.osoby.po-dejrzanej.uniemożliwia.rozpoznanie.takiego.zażalenia,.a.ponadto,.iż.osoby.najbliższe.
nie.są.uprawnione.do.składania.zażalenia.na.zatrzymanie.w.sytuacji,.gdy.osoba.za-trzymana.zmarła.podczas.lub.w.wyniku.podejmowanych.wobec.niej.działań.
W.związku.z.powyższym.Rzecznik.zwrócił.się244.do.Ministra.Sprawiedliwości.
–.Prokuratora.Generalnego.o.rozważenie.możliwości.podjęcia.działań.legislacyjnych.
mających. na. celu. wprowadzenie. do. Kodeksu. postępowania. karnego. zmian,. które.
umożliwiłyby. następcom. prawnym. zatrzymanego,. zmarłego. w. toku. zatrzymania,.
uruchomienie.kontroli.sądowej.tej.formy.pozbawienia.wolności,.jak.również.wyłą-czyłyby.możliwość.umorzenia.postępowania.w.przedmiocie.zażalenia.na.zatrzymanie.
ze.względu.na.śmierć.podejrzanego.
240. „Gazeta.Wyborcza”.z.26.marca.2008.r..Dziennikarz siedzi, choć go zwolnili.
241. „Rzeczpospolita”.z.10-11.maja.2008.r..Szeregowcy wychodzą z aresztu.
242. RPO-589042-VII/08.z.20.maja.2008.r..
243. Pismo.z.17.czerwca.2008.r.
244. RPO-557609-II/07.z.27.lutego.2008.r..
100
Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich za rok 2008
W. odpowiedzi. podzielono245. pogląd. Rzecznika. wyrażony. w. wystąpieniu. oraz.
wskazano,. że. stosowne. działania. legislacyjne. zostały. podjęte.. Po. kilku. miesiącach.
Rzecznik.zwrócił.się246.o.poinformowanie,.jakie.efekty.przyniosły.wspomniane.wyżej.
działania.legislacyjne.
4. Zatrzymywanie osób podejrzanych
Na.tle.badanych.przez.Rzecznika.spraw.dotyczących.zarządzania.przez.prokura-tora.zatrzymania.osób.podejrzanych.ujawnił.się.problem.zgodności.z.Konstytucją.art..
247.§.1.K.p.k...Zgodnie.z.tym.przepisem,.prokurator.może.zarządzić.zatrzymanie.i.przy-musowe.doprowadzenie.osoby.podejrzanej..W.tym.celu.wolno.zarządzić.przeszukanie..
W.2006.r..Rzecznik.skierował247.wniosek.do.Trybunału.Konstytucyjnego.o.stwierdzenie.
niezgodności.art..247.§.1.K.p.k..z.art..41.ust..1.w.związku.z.art..31.ust..3.Konstytucji248..
W.uzasadnieniu.wniosku.Rzecznik.stwierdził,.iż.konstrukcja.prawna.zatrzyma-nia.w.celu.przymusowego.doprowadzenia.zawiera.istotne.wady..Art..247.§.1.K.p.k..nie.
precyzuje.bowiem,.z.jakich.przyczyn.może.nastąpić.zatrzymanie.w.celu.przymuso-wego.doprowadzenia.osoby.podejrzanej..W.konsekwencji.nie.chroni.on.we.właściwy.
sposób.jednostki.przed.arbitralnym.działaniem.władzy.publicznej..
Trybunał.Konstytucyjny,.po.rozpoznaniu.wniosku.Rzecznika.orzekł249 .o.niekon- stytucyjności.zaskarżonego.przepisu..Przepis.art..247.§.1.K.p.k..traci.moc.obowiązują-cą.z.upływem.12.miesięcy.od.dnia.ogłoszenia.wyroku.w.Dzienniku.Ustaw..
5. Stosowanie tymczasowego aresztowania
Rzecznik. krytycznie. ocenia. praktykę. orzeczniczą. w. zakresie. stosowania. tym- czasowego.aresztowania.w.przypadku.wystąpienia.uzasadnionej.obawy,.że.oskarżo-ny.(podejrzany),.któremu.zarzucono.popełnienie.zbrodni.lub.umyślnego.występku,.
popełni.przestępstwo.przeciwko.życiu,.zdrowiu.lub.bezpieczeństwu.powszechnemu,.
a.zwłaszcza,.gdy.groził.popełnieniem.takiego.czynu..Zwraca.uwagę,.iż.niewłaściwa.
praktyka.polegająca.na.zastosowaniu.nieizolacyjnych.środków.zapobiegawczych,.po- woduje,.iż.sprawcy.popełniają.ponownie.przestępstwa.tożsamej.kategorii.–.niejedno-krotnie.przeciwko.tej.samej.osobie.pokrzywdzonej.
W.ocenie.Rzecznika,.w.przypadku.spełnienia.przesłanek.określonych.w.art..258.
§.3.K.p.k..zastosowanie.tymczasowego.aresztowania.w.tej.kategorii.spraw.powinno.
być.obligatoryjne.w.przypadku.spełnienia.wszystkich.przesłanek.określonych.w.tym.
unormowaniu.
Sprawa.zostanie.podjęta.w.aspekcie.generalnym.w.roku.2009.
245. Pismo.z.8.lipca.2008.r.
246. RPO-557609-II/07.z.19.listopada.2008.r.
247. RPO-540881-II/06.z.23października.2006.r..
248. Informacja.RPO.za.rok.2006,.str..55..
249. Wyrok.z.5.lutego.2008.r.,.sygn..akt.K.34/06.
103 działania podejmowane dla ochrony konkretnych praw i wolności