Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki

W Lizbonie w marcu 2000 roku Rada Europejska przyjęła w swojej strategii postanowienie, że Europa winna stać się bardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką, a małe i średnie przedsiębiorstwa powinny być postrzegane jako główne źródło innowacji, zatrudnienia oraz integracji europejskiej²². Kluczowa rola małych i średnich przedsiębiorstwom została usankcjonowana zapisami zawartymi w „Europejskiej karcie małych i średnich przedsiębiorstw”, które zostały opracowane w czerwcu 2000 roku.

W dokumencie tym podkreślono, że małe przedsiębiorstwa są podstawą gospodarki europejskiej. Dla osiągnięcia celów gospodarczych, które zostały wyznaczone w Lizbonie, należy przypisywać im rolę priorytetową oraz nieustannie kierować się zasadą „think small first”²³.

Założenia postanowień Lizbońskich, odnoszące się do kierunków rozwoju gospodarki narodowej, znalazły się w Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-2013²⁴. Wskazano w niej, że celem strategicznym jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej, przestrzennej. Jako jeden z celów horyzontalnych wskazana została: „Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenia spójności społecznej”, a także „podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstwa, w tym w szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej

21 L. Berliński, Zarządzanie…, op. cit., s. 17

22 European charter for small enterprises, s. 2. Podano za K. Piotrowska-Marczak, B. Mikołajczyk, Ewolucja przedsiębiorczości a małe i średnie przedsiębiorstwa, [w] J. Bieliński (red), Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle Strategii Lizbońskiej, CeDeWu, Warszawa 2005

23 Europejska Karta Małych i Średnich przedsiębiorstw, str. 4-5, strona www stan na dzień 2 czerwca 2011 http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/05C68594A28A8711C1256F4F00503A28/$file/charter_pl.pdf

24 Narodowa Strategia Spójności, strona www, stan na dzień 17.07.2011

http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/NSS.aspx

17 oraz rozwój sektora usług”²⁵.

Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw można analizować z uwzględnieniem ich wpływu na funkcjonowanie różnych obszarów gospodarki narodowej. W szczególności dotyczyć to będzie wpływu na:

• wielkość PKB,

• rynek pracy,

• innowacyjność i postęp technologiczny,

• relacje i stosunki społeczne,

• proces transformacji gospodarki.

Małe i średnie przedsiębiorstwa mają istotny wpływ na wielkość PKB w Polsce.

Analizy danych statystycznych wskazują, że udział firm z tego sektora w PKB kształtuje się na przestrzeni lat 2004-2008 na poziomie blisko 50%. Szczegółowe dane liczbowe przedstawione są w tabeli 1.

Tabela 1 Udział firm z sektora małych i średnich przedsiebiorstw w tworzeniu PKB

2004 2005 2006 2007 2008

MŚP ogółem 48,3% 47,6% 47,5% 47,0% 46,9%

mikro 30,9% 31,4% 30,9% 30,2% 29,8%

małe 7,5% 7,3% 7,3% 7,1% 7,3%

średnie 9,9% 8,8% 9,3% 9,7% 9,8%

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010. Raporty dostępne na stronie www.parp.gov.pl , stan na 12 kwietnia 2012

Tak duży udział tych podmiotów w PKB potwierdza rolę pełnioną przez małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że według danych opracowanych przez Główny Urząd Statystyczny, udział ten systematycznie maleje od 2004 roku, kiedy wynosił 48,3% wobec 46,9% w roku 2008. W badanym okresie na podobnym poziomie kształtuje się udział firm małych ok 7,3% podczas gdy maleje udział mikroprzedsiębiorstw. Jedynie w odniesieniu do firm średnich udział w kształtowaniu PKB wzrastał systematycznie od 2005 roku, choć nie osiągnął jeszcze poziomu z 2004, kiedy to średniej wielkości podmioty gospodarcze wytwarzały niemal 10% PKB. Pomimo spadku procentowego udziału MŚP w tworzeniu PKB, w każdej z grup zwiększyła się liczność podmiotów na przestrzeni lat 2003-2008. Najwięcej powstawało przedsiębiorstw małych.

W roku 2003 w Polsce było 42800 aktywnych podmiotów tej wielkości podczas gdy na koniec 2008 roku ich ilość zwiększyła się o ponad ¼ do poziomu 55000. Wzrost liczby

25 Przewodnik po Narodowej Strategii Spójności, s. 5, dokument elektroniczny, strona www z dnia 17.07.2011 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/dzialaniapromocyjne/Documents/Przewodnik_2008%20pop.pdf

18 podmiotów zauważalny jest też w grupie przedsiębiorstw średnich i dużych choć dynamika w tych przypadkach nie jest aż tak duża. Szczegółowe dane zaprezentowane są na rysunku 2.

Rysunek 2 Liczba aktywnych podmiotów w latach 2003-2008

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010

Systematycznie zwiększa się również wartość PKB wytworzonego przez poszczególne grupy podmiotów od roku 2004. Największy udział w PKB według wartości mają mikroprzedsiębiorstwa jest to jednak związane z ich ilością. Ważną informacją pozostaje jednak fakt, że w każdej z grup przedsiębiorstw pojawił się wzrost wartości wytworzonego PKB. Szczegółowe dane przedstawione są na rysunku 3.

Rysunek 3 Wartościowy udział grup przedsiębiorstw w PKB w latach 2004-2008

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010.

Analiza danych liczbowych dotyczących udziału małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu PKB potwierdza ich kluczowe znaczenie dla rozwoju, dynamiki

19 i według danych z lat 2004-2008 jest to wielkość porównywalna do tej prezentującej poziom zatrudnienie we wszystkich dużych przedsiębiorstwach w Polsce. Szczegółowe dane dotyczące zatrudnienia w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw przedstawia tabela 2.

Tabela 2 Liczba pracujących w sektorze przedsiębiorstw w latach 2003-2008 (wartości w tys.)

Lata 2003 2004 2005 2006 2007 2008

ogółem 8139,235 8160,688 8287,502 8556,132 8969,302 9494,002

małe 953,6 967,3 972,0 976,5 1007,5 1195,0

średnie 1478,7 1461,5 1494,1 1542,4 1619,3 1698,2

duże 2310,2 2348,4 2418,3 2562,7 2749,7 2873,6

małe i średnie 2432,3 2428,8 2466,1 2518,9 2626,8 2893,2

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010.

Na rysunku 4 przedstawione zostały linie trendów kształtujących poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwach. W każdym z analizowanych przypadków pojawia się wzrost liczby pracowników, co powiązane jest z ogólną tendencją związaną ze spadkiem poziomu bezrobocia w Polsce.

Rysunek 4 Poziom zatrudnienia w grupach przedsiębiorstw.

Źródło: opracowanie na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010.

Wzrost zatrudnienia nie jest powiązany jednak w sposób bezpośredni z rozwojem lub wzrostem przedsiębiorstw. Bardzo duży wpływ na kształtowanie się ogólnej liczby pracowników w tych podmiotach ma zwiększająca się ich liczba na rynku. Analiza dynamiki wzrostu liczby podmiotów małych, średnich i dużych oraz dynamiki wzrostu zatrudnienia wskazuje, że w latach 2005-2006 zwiększenie się liczby zatrudnionych mogło wynikać ze wzrostu liczby nowopowstałych firm. W latach 2007-2008 dynamika powstawania nowych firm przewyższa dynamikę wzrostu zatrudnienia, co wskazuje, że zwiększenie się liczby miejsc pracy wynikało w sposób bezpośredni z powstawania nowych przedsiębiorstw.

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

2003 2004 2005 2006 2007 2008

małe średnie duże

Małe i Średnie

20 Wyjątkiem są w tym przypadku podmioty duże, których według danych GUS nie powstało w roku 2008 zbyt wiele (dynamika w odniesieniu do roku poprzedniego wynosi 0,18%), natomiast wzrost liczby zatrudnionych kształtował się w odniesieniu do roku 2007 na poziomie 4,5%. Wskazuje to na zatrudnianie większej ilości pracowników przez tę grupę przedsiębiorstw. Według danych statystycznych w małych i średnich przedsiębiorstwach pracowało 27,5% zatrudnionych w Polsce. Szczegółowe dane liczbowe zawarte są w tabeli 3 oraz na rysunku 5.

Tabela 3 Dynamika wzrostu liczby firm i wielkości zatrudnienia w latach 2004-2008 (rok poprzedni =100)

Dynamika 2004 2005 2006 2007 2008

Firmy małe Liczba 3,74% 0,23% -0,67% 2,26% 21,68%

Zatrudnienie 1,44% 0,49% 0,46% 3,17% 18,61%

Firmy średnie

Liczba -2,78% 2,14% 2,80% 5,44% 5,16%

Zatrudnienie -1,16% 2,23% 3,23% 4,99% 4,87%

Firmy duże Liczba 1,92% 2,94% 5,15% 8,89% 0,18%

Zatrudnienie 1,65% 2,98% 5,97% 7,30% 4,51%

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów o stanie sektora MŚP w latach 2005-2006, 2007, 2008, 2009, 2010.

Analizując rolę małych i średnich przedsiębiorstw na rynku pracy należy podkreślić, że właściciele lub menedżerowie zarządzający nimi będą bardziej skłonni do zatrudniania nowych osób, w sytuacji pojawienia się wzrostu np. w liczbie klientów lub w przypadku rozwoju produktowego, z uwagi na fakt, że w firmach tych koszty związane z utworzeniem nowego stanowiska są relatywnie niskie. Ponadto, ze względu na niską złożoność realizowanych procesów oraz sprzedawanych produktów i usług, małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają często osoby o niskich kwalifikacjach lub wcześniej niepracujące, co podnosi rangę tych przedsiębiorstw w kontekście znaczenia na rynku pracy.

Dodatkowo, aktywizacja tych grup społecznych przyczynia się do podniesienia poziomu ich umiejętności poprzez nabywane doświadczenie i uczestnictwo w szkoleniach, co przyczynia się do ograniczenia bezrobocia technologicznego, wynikającego z rozwoju sektora gospodarki opartej na wiedzy²⁶. Czynniki te powodują, że małe i średnie przedsiębiorstwa mogą wspierać rozwiązywanie regionalnych problemów związanych z bezrobociem.

Małe i średnie przedsiębiorstwa dzięki koncentracji na wąskiej grupie produktów i usług są bardziej wrażliwe na zmiany w oczekiwaniach odbiorców finalnych. Stwarza to możliwość do lepszego rozumienia ich potrzeb i podejmowania działań ukierunkowanych na wprowadzanie zmian w zakresie oferty oraz sposobów działania. Ma to istotny wpływ na

26 M. G. Woźniak, Rozwój …, op. cit, s.33

21 innowacyjność i postęp technologiczny całej gospodarki. Pomimo tego, że podmioty te nie posiadają budżetów na prowadzenie kompleksowych programów badawczo-rozwojowych, wykorzystują potencjał zatrudnionych pracowników i informacje, które w sposób bezpośredni docierają z rynku. Istotną cechą podmiotów działających w tym sektorze jest również to, że ze względu na brak zbiurokratyzowanych struktur organizacyjnych i sztywnych procedur, pracownicy mają większe możliwości do podejmowania działań kreatywnych. Łatwiejszy staje się również przepływ informacji, co jest podstawą do wzajemnego modyfikowania i uzupełniania pojawiających się wewnątrz organizacji pomysłów. Czynnikiem wpływającym na efektywność podejmowanych działań innowacyjnych jest także tempo wdrażania nowych rozwiązań. Wynika to nie tylko z braku rozbudowanej administracji czy też złożonych procesów decyzyjnych, ale również z bardzo ograniczonych zasobów, które wymuszają osiąganie szybkiego zwrotu poniesionych inwestycji oraz z oddziaływania konkurencji, zmuszającej do odnawiania swoich produktów lub usług w celu utrzymania klientów²⁷. W sytuacji pojawienia się spowolnienia gospodarczego małe i średnie przedsiębiorstwa w większym stopniu, ze względu na swoją mobilność, są w stanie podjąć działania rozwojowe ukierunkowane na generowanie innowacyjnych rozwiązań, by przetrwać na rynku. Firmy, które nie będą podejmowały takich inicjatyw napotkają poważne problemy związane np.

z utratą klientów, co tym samym może doprowadzić do ich upadku.

Funkcjonowanie firm z sektora MŚP ma istotne znaczenie dla relacji i stosunków społecznych. Ze względu na funkcjonowanie na rynkach lokalnych podmioty te pełnią funkcję integratorów społeczności lokalnych, a także wspierają aktywizację tych społeczności. Dodatkowo, ze względu na możliwość otrzymania, w chwili obecnej, różnego rodzaju dotacji z funduszy strukturalnych UE, mogą one wspierać rozwój społeczno-gospodarczy regionów, umożliwiając przezwyciężanie zacofania cywilizacyjnego obszarów słabiej zurbanizowanych²⁸. Tworząc miejsca pracy firmy te ograniczają poziom bezrobocia, co przyczynia się do łagodzenia napięć społecznych. Ich powstawanie i funkcjonowanie wspomaga rozwój postaw przedsiębiorczych oraz samoodpowiedzialności za własną przyszłość. Elementem wspierającym powstawanie i rozwój małych przedsiębiorstw, a co za tym idzie osiąganie rezultatów społecznych jest to, że do ich powstania i funkcjonowania nie potrzeba specjalnych uwarunkowań infrastrukturalnych²⁹.

Kolejną istotną rolą małych i średnich przedsiębiorstw jest wspieranie procesu

27 K. Safin, Zarzadzanie…, op. cit., s.47

28 M. G. Woźniak, Rozwój…, op. cit., s. 33

29 K. Safin, Zarządzanie…, op. cit., s. 48

22 transformacji gospodarki. Przejawia się to miedzy innymi we wspomnianym już wspieraniu postaw przedsiębiorczych i zmniejszaniu poziomu bezrobocia, a także w udziale firm z tego sektora w tworzeniu PKB i generowaniu innowacyjnych rozwiązań. Innym przejawem wsparcia procesu transformacji gospodarki jest tworzenie infrastruktury usługowej oraz stwarzanie możliwości inwestowania dla inwestorów krajowych jak i zagranicznych. Należy również zwrócić uwagę na fakt, że małe i średnie przedsiębiorstwa lepiej radzą sobie z recesją, kryzysem, załamaniem koniunktury. Jest to związane ze zdolnościami adaptacyjnymi, elastycznością działania i z osobą właściciela. Dodatkowo mniejsza aktywność tych firm na rynkach międzynarodowych powoduje, mniejszy stopień ich podatności na niekorzystną sytuację gospodarczą w innych krajach³⁰. Większy udział firm z sektora MŚP uodparnia zatem gospodarkę na szoki zewnętrzne, tworząc ją bardziej stabilną³¹. Kolejnym przejawem wsparcia procesu transformacji są działania ukierunkowane na dokonywanie zmian w strukturze wykorzystania kapitału. Część właścicieli inwestuje własne środki finansowe w dofinansowanie lub rozwój przedsiębiorstw, zamiast przeznaczać je na konsumpcję. Niska kapitałochłonność działań związanych z prowadzeniem małego biznesu powoduje, że w sytuacji pojawienia się okazji rynkowych zwiększa się liczba konkurentów i sprawność rynku³². Występowanie dużej liczby konkurentów jest jednym z elementów charakterystycznych dla gospodarki rynkowej.