Wsparcie polityczne i koncepcja Humboldt Forum
Po niekończących się debatach federacja i kraj związkowy Berlin powołały w listopadzie 2000 roku specjalną siedemnastoosobową międzynarodową ko-misję ekspertów pod nazwą Internationale Expertenkommission „Historische
Mitte Berlin” w celu wypracowania koncepcji dotyczącej
zagospodarowa-nia placu zamkowego i otaczającego go areału, a także architektonicznego kształtu przyszłej budowli i wykorzystania jej pomieszczeń w przyszłości (o zadaniach i obradach Komisji: Aufgaben der Kommisssion…: Web.; por. Schreiber 2001: 182-185). W skład tego gremium weszli politycy i fachowcy z różnych dziedzin: przedsiębiorcy, inwestorzy oraz architekci (szerzej: Die
Internationale Kommission…: Web.). Rezultaty rocznej pracy komisja podała
do wiadomości pod koniec października 2001 roku. Zgodnie z zaleceniami Komisji postanowiono, że na placu zamkowym w Berlinie powstanie „coś zupełnie nowego”, że będzie to miejsce „dialogu kultur i nauki”, miejsce „dyskursu międzynarodowej nauki i naukowców”, które określono jako Humboldt-Forum5. Nazwa miała stanowić nawiązanie do „wielkiej historii nauki niemieckiej”, a także dać wyraz „zainteresowania tym, co kulturowo oddalone” (Pläne für den Schlossplatz… 2001: 17).
Na trafność nazwy powstającego obiektu zwrócił uwagę kilka lat później (w 2009 roku) ówczesny prezydent RFN Horst Köhler, wskazując na znaczenie obu patronów:
Kształcenie przyszłych pokoleń i konfrontowanie z kulturami świata – mówił – któż inny mógłby lepiej zadbać o to, by obie te sfery się ze sobą łączyły, jak nie dwaj bracia, którzy nadali nazwę nowemu centrum: Wilhelm v. Humboldt (reformator oświaty) i Alexander v. Humboldt (podróżnik i odkrywca) […]. To bardzo dobre połączenie, odpowiadające również temu, za czym opowiadali się bracia Humboldt: nauka, sztuka, edu-kacja – w jednym miejscu, w ciągłej wymianie i ku wzajemnej korzyści. (Bundespräsident Köhler… 2009: Web.)
5 Pomysłodawcą nazwy był Klaus-Dieter Lehmann, ówczesny przewodniczący fundacji Stiftung
Preußischer Kulturbesitz, obecnie przewodniczący Goethe-Institut (szerzej: Meister 2001: 3;
por. Lehmann 2007: 3). Należy zwrócić uwagę, iż nazwa ta występuje w różnych postaciach; jest pisana łącznie bądź rozdzielnie, jako: Humboldtforum, Humboldt-Forum, Humboldt Forum.
Ostateczna decyzja dotycząca odbudowy zamku zapadła podczas po-siedzenia Bundestagu 4 lipca 2002 roku (szerzej: Der Deutsche Bundestag
beschließt… 2002: Web.; por. Der Deutsche Bundestag bekräftigt… 2003:
Web.). Zdecydowaną większością głosów przyjęto koncepcję przedstawioną w końcowym orzeczeniu komisji Historische Mitte Berlin z 17 kwietnia 2002 roku. Zalecała ona powstanie na placu zamkowym nowej budowli o kubatu-rze dawnego zamku, która powinna uwzględniać rekonstrukcję tkubatu-rzech fasad barokowych oraz dziedzińca Schlütera; czwarta fasada (wschodnia) mogła być ukształtowana dowolnie. Odrzucono alternatywę zakładającą większy udział architektury współczesnej. W 2005 roku ówczesny minister do spraw budownictwa Martin Stople stwierdził, iż po piętnastu latach dyskusji nad-szedł wreszcie czas, by plac ten ukształtować: „Chcemy w miejscu, gdzie rezydowali ongiś królowie pruscy, połączyć ze sobą w dialogu kulturę i naukę. W bezpośrednim sąsiedztwie Wyspy Muzeów może powstać forum narodo-we, w którego centralnym miejscu naszej stolicy uplasujemy kulturę świata” (Stolpe 2005).
Aby uwidocznić zawirowania historii, postanowiono, że zamek nie zo-stanie odrestaurowany dokładnie w takiej samej postaci jak dawniej; nowy obiekt ma odzwierciedlać „historię zniszczeń” pierwotnej budowli. Świadomie nie będą zatem naprawiane drobne ubytki, aby uwidocznić stan ich szkód wskutek zburzenia zamku w 1950 roku bądź też z powodu nieumiejętnego magazynowania niektórych elementów (Boddien 2013). Nieruchome rzeźby historyczne zostaną wystawione w lapidarium. Znajdą się tam również rzeźby z dawnego dziedzińca Schlütera. Wschodnia fasada, zaplanowana w nowocze-snej architekturze, ma odzwierciedlać czasy współczesne. Przewidziano także rekonstrukcję trzech portali dziedzińca Eosandera oraz zachowanie historycz-nych piwnic zamkowych. Odbudowany zamek będzie miał zatem nowoczesną fasadę wschodnią oraz nowoczesną fasadę zachodnią wewnątrz dziedzińca Schlütera (w miejsce fasady w stylu neorenesansowym z 1873 roku).
W 2007 roku Komisja wydała dodatkowe zalecenie odtworzenia kopuły nad głównym portalem zamku. Postanowiono, że we wnętrzu będzie to bu-dowla nowoczesna. W urzędzie pełnomocnika rządu RFN do spraw kultury i mediów powołano specjalną grupę roboczą mającą się zająć konkretyzacją planów. W listopadzie 2007 roku został rozpisany konkurs architektoniczny na projekt nowego obiektu mającego uwzględniać przyjęte zalecenia, w którym udział wzięło 158 architektów i biur projektowych. Uczestnicy musieli sprostać narzuconym przez Bundestag warunkom. Bezapelacyjnym zwycięzcą konkur-su, którego werdykt ogłoszono 28 listopada 2008 roku, został włoski architekt
Franco (Francesco) Stella. Wypowiadając się na temat swojej wizji nowego obiektu, Stella dał do zrozumienia, iż uważa się za kontynuatora („późnego współpracownika”) budowniczych zamku, Andreasa Schlütera i Eosandera von Göthe. W swym projekcie starał się zatem (zgodnie z zaleceniami Bundestagu) wkomponować nowoczesną architekturę w taki sposób, by dzieło wielkich mistrzów nie doznało uszczerbku bądź nie zostało zdominowane. Próbował raczej przetransformować klasyczną architekturę zamku na nowoczesny ję-zyk formy. Zależało mu na tym, by „architektura historyczna zachowała swą dominację” (ibidem).
Wykorzystanie gmachu
Najwięcej kontrowersji wzbudzała wciąż kwestia ustalenia tego, co ma się mieścić w budowanym gmachu oraz na jakie cele ma być przeznaczony. „Do niedawna długo i gwałtownie dyskutowano na temat zewnętrznej postaci zagospodarowania placu zamkowego, nie zaś jego treści. To się zmieniło” – napisał w 2007 roku Klaus-Dieter Lehmann, przedstawiając szerzej koncepcję i przyszłych użytkowników Humboldt Forum (Lehmann 2007: 3).
Zgodnie z zaleceniami wspomnianej Komisji, beneficjentami nowego obiektu mają być przede wszystkim muzea państwowe (zwłaszcza zbiory Mu-zeum Etnologicznego i MuMu-zeum Sztuki Azjatyckiej przeniesione z Dahlem), a także Uniwersytet Humboldtów (zbiory dotyczące historii nauki); ma tu znaleźć swe miejsce również Biblioteka pozaeuropejskiej sztuki i pozaeuro-pejskich kultur (Bibliothek der außereuropäischen Kunst und Kulturen)6; do etnologicznych zbiorów z Dahlem, Muzeum Sztuki Wschodnioazjatyckiej i Indyjskiej mają dołączyć Instytut Ibero-Amerykański oraz Haus der
Kul-turen der Welt (Raulff 2002: 13). Ważne miejsce w nowym gmachu zajmie
również wystawa obrazująca historię Berlina Welt.Stadt.Berlin, przygotowana pod patronatem Fundacji Muzeum Miasta (Stiftung Stadtmuseum). Oprócz wymienionych instytucji Humboldt Forum ma pomieścić także m.in. zbiory europejskiej nauki i badań, współczesną sztukę regionów pozaeuropejskich i in. Ponadto w gmachu ma powstać centrum kulturalne pod nazwą „Agora” (teatr, kino, sale konferencyjne, studyjne, seminaryjne, wystawowe, sale na wielkie wydarzenia muzyczne, filmowe etc.) (szerzej: Das Humboldt-6 Według pierwotnej koncepcji miały tu znaleźć swoje miejsce również zbiory Biblioteki
Miejskiej i Krajowej (Berliner Stadt- und Landesbibliothek) połączone w Bibliotekę Cen-tralną (Zentralbibliothek).
Forum…: Web.). Gmach Humboldt Forum ma być wykorzystany w 65 proc.
na cele kulturalne i w 35 proc. na cele zawodowo-komercyjne (m.in. sklepy muzealne, restauracje, kawiarnie). Istotne jest, aby zamek był „dostępny dla każdego” (Schulz 2005).
Humboldt Forum ma służyć nauce i sztuce jako „światowe centrum
kultury i sztuki” (Weltort für Kunst und Kultur); wraz z muzeami na Wyspie Muzeów, Uniwersytetem Humboldtów, Niemieckim Muzeum Historycznym oraz Biblioteką Państwową stanie się jedynym w swym rodzaju kompleksem światowej kultury i nauki. Boddien z dumą podkreślił, że oto „Berlin oddaje swoje centrum na rzecz dialogu narodów świata”, co w dobie globalizacji można uznać, jego zdaniem, za „wielki gest”; Niemcy chcą w ten sposób zasygnalizować, że uważają się za „cząstkę wspólnoty narodów i ich kultur” (Boddien 2013). Rolę nowo powstającego obiektu ujął autor słowami: „słu-żąc wszystkim obywatelom i oferując im różnorodność imprez, stanie się on miejscem przeżyć o najlepszych tradycjach, domem, w którym światło nie gaśnie, miejscem, które żyje; będzie służył politycznemu, kulturalnemu i społecznemu dialogowi; będzie miejscem wielkich wydarzeń. Otwarty dla każdego, stanie się miejscem spotkań wszystkich Berlińczyków, a także gości miasta” (ibidem).
Koncepcja wykorzystania powierzchni zamkowej spotkała się z przychylną oceną prezydenta Horsta Köhlera, który z uznaniem wyraził się o pomyśle stworzenia Humboldt Forum, mającym w niespotykany nigdzie indziej spo-sób gromadzić i prezentować świadectwa pozaeuropejskich kultur. W jego przekonaniu, będzie to przesłanie dla całego świata, że oto w sercu Niemiec Niemcy prezentują przede wszystkim nie samych siebie i swą kulturę, ale kultury innych kontynentów. Ma to być przestrzeń, w której pozaeuropejskie kultury będą mogły nawiązać między sobą więź, a także więź z kulturą euro-pejską i niemiecką; chodzi o to, by kultury te stykały się ze sobą, a jednocze-śnie pozostawały wierne sobie. Jego życzeniem było, aby Humboldt Forum stało się najbardziej popularnym miejscem, takim, które będzie przyciągało zwłaszcza ludzi młodych, a także ludzi o różnym pochodzeniu
(Bundespräsi-dent Köhler…: Web.).
Minister spraw zagranicznych Niemiec Frank-Walter Steinmaier, wypo-wiadając się podczas swej wizyty w Muzeum Narodowym w Nairobii na temat przyszłej wizji Humboldt Forum stwierdził, iż w Berlinie jest rekonstruowany zamek, ale to, co na zewnątrz będzie wyglądało jak zamek, będzie mieściło w sobie de facto „kompletnie nowe, jedyne w swym rodzaju forum: miejsce spotkań dla obywateli świata” (Müller-Wirth 2015: Web.). Zapewnił zarazem,
iż Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Auswärtiges Amt) chce dopomóc w „konkretnym” i „efektywnym” jego ukształtowaniu. Towarzyszący mu w podróży po Afryce Martin Roth, ówczesny dyrektor prestiżowego muzeum
Victoria and Albert Museum w Londynie, obecnie przewodniczący Instytutu
Stosunków Zagranicznych (Institut für Auslandsbeziehungen, ifa) w Berlinie, przyszłą funkcję Humboldt Forum ujął słowami: „Zamek mógłby się stać swo-istym Think-Tankiem” (ibidem). Z kolei gospodarze zasugerowali, iż byłoby dobrze, gdyby Humboldt Forum stało się miejscem „symetrycznego dialogu, a nie muzeum etnologicznym w dawnym stylu” (ibidem).
Koszty i realizacja
Od początku zakładano, że odbudowa Zamku będzie wymagała ogromnych nakładów finansowych; koszty całego przedsięwzięcia szacowano wówczas na około 670 mln euro. Zgromadzenie potrzebnych na ten cel środków prze-widywano w przeciągu około 20-25 lat. Ostatecznie na forum Bundestagu 4 lipca 2011 roku komisja budżetowa postanowiła głosami niemal wszystkich partii (przeciwna była jedynie Die Linke) przeznaczyć na odbudowę zamku kwotę 595 mln euro z funduszy państwowych7. Finansowanie Humboldt
Forum pochodzi de facto z różnych źródeł: ze środków publicznych (z puli
federacji i kraju związkowego Berlin), z prywatnych darowizn (z Niemiec i zagranicy) oraz z rozmaitych doraźnych akcji i inicjatyw (np. koncertów) (por. Benefiz-Konzert…: Web). Koszty rekonstrukcji historycznych fasad, sfinansowanie kopuły na zachodniej fasadzie, a także trzech historycznych portali w północno-wschodnim łączniku zamku oraz wielkiego foyer, zostaną pokryte w pełni z darowizn. Całkowite zapotrzebowanie środków na ten cel oszacowano na 105 mln euro (stan z 31sierpnia 2015 roku). Dotąd udało się zebrać już 73 mln euro (zgodnie z deklaracją stowarzyszenia z sierpnia 2017 roku). Stowarzyszenie Förderverein Berliner Schloss e.V. zwraca się więc systematycznie z apelem do całego społeczeństwa niemieckiego o wsparcie tej inicjatywy, argumentując, że w taki sam sposób Andreas Schlüter budował ongiś swe fasady, kiedy przebudowywał renesansowy pałac z okresu Joachima II. Również szef stowarzyszenia von Boddien zabiega niestrudzenie o pomoc i dalsze darowizny, nawołując do werbowania nowych darczyńców wśród 7 Koszty budowy zostały zindeksowane w marcu 2007 roku i odtąd kwota inflacji jest
per-manentnie wyrównywana. Nie jest natomiast przewidywany wzrost kosztów wynikający z ewentualnych późniejszych zmian w stosunku do planów budowy.