Pamięć społeczna jest, jak zauważa Marian Golka,
mniej lub bardziej pofragmentowana, tworzy pomieszanie dawnych treści i czegoś nowego, co uchodzi za prawdziwe i autentyczne; treści wyblakłych, ledwo pamiętanych czy ledwo uświadamianych oraz elementów pamięci fałszywej, kreowanej; treści przyjmowanych z różnym stopniem przekonania bądź odrzucanych; elementów sprzecznych oraz zupełnego zapo-mnienia, całkowitej niepamięci. (Golka 2009: 159)
Zupełna niepamięć, uważa Golka, „nie lubi istnieć”, toteż gdy jakieś no-śniki pamięci ulegają zniszczeniu, wówczas pojawiają się swoiste implanty pamięci, czyli „wtórnie i post fatum wykreowane: budowle, zapisy, obrazy czy filmy, a także treści wiedzy, które mają uzupełnić braki pamięci, odtworzyć jej domniemaną treść albo wręcz stworzyć w nowej postaci, która zgodna byłaby z aktualną polityką zbiorowości czy aktualnym układem interesów, wartości i celów” (ibidem: 161). Mogą być one przy tym mniej lub bardziej wierne; istotne jest wszakże, że mogą silnie wrosnąć w dotychczas funkcjonujący układ pamięci, stając się jego nośnikiem. Zajmując się badaniem różnych rodzajów pamięci, Golka wyróżnia m.in. pamięć kulturową, tkwiącą w różnego rodzaju wytworach kulturowych, np. w przestrzeniach publicznych, budowlach, po-mnikach, tablicach pamiątkowych, etc. (ibidem: 32).
Mając na uwadze rozważania Golki dotyczące pamięci społecznej i jej implantów, można stwierdzić, iż wiele jego tez i spostrzeżeń znajduje od-zwierciedlenie w toczonych, zwłaszcza na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, debatach publicznych wokół idei ukształtowania na nowo
przestrzeni w centrum stolicy Niemiec i zakotwiczenia w niej symbolicznego emblematu, będącego z jednej strony ukłonem ku przeszłości, a z drugiej – wyrazem dążeń i potrzeb współczesnych mieszkańców Berlina.
Przedmiotem niniejszych rozważań będzie odbudowa Zamku Berlińskie-go (Berliner Schloss) jako obiektu wznoszoneBerlińskie-go w miejscu inneBerlińskie-go obiektu (Pałacu Republiki), powstałego na miejscu wcześniejszej znaczącej budowli, jaką był zburzony zamek Hohenzollernów. Budowany obecnie obiekt o nazwie
Humboldt Forum, nawiązujący w zewnętrznej formie do formy pierwotnej
siedziby Hohenzollernów, ma się stać, w swej nowej, architektonicznie nieco zmodyfikowanej w stosunku do pierwowzoru postaci, obiektem o zupełnie nowym przeznaczeniu i nowej funkcji.
Celem niniejszego opracowania jest pokazanie ścierania się różnych wizji zagospodarowania dawnego placu zamkowego i kontrowersji związanych z odbudową zamku, w tym przybliżenie argumentacji, jaką się posługiwali zarówno jej zwolennicy, jak i przeciwnicy oraz obrońcy Pałacu Republiki. Posłuży to uwypukleniu ostrości sporów ciągnących się na ten temat przez ponad dziesięć lat, a także wskazaniu na różnorodny stosunek do przeszło-ści, wyrażający się w wybiórczym odwoływaniu się do określonych treści. Istotne z punktu widzenia odbioru społecznego powstającego obiektu jest ponadto przedstawienie koncepcji wykorzystania Humboldt Forum oraz problemów personalno-organizacyjnych związanych z ostatnią fazą realizacji przedsięwzięcia, rzutujących na ponowne ożywienie dyskusji wokół Berliner
Schloss – Humboldt Forum i polaryzację stanowisk dotyczących tym razem
kwestii merytoryczno-technicznych (m.in. obawy o terminowe zakończenie prac i utrzymanie zaplanowanych kosztów). Ważne jest również pokazanie ewolucji zmian stopnia akceptacji społecznej dla Humboldt Forum, co pozwoli unaocznić stosunek mieszkańców Berlina do przybierającego coraz bardziej realne kształty obiektu, budowanego w formie dawnego zamku z zupełnie nowym wnętrzem, nowymi treściami i nowym przesłaniem. Chodzi o poka-zanie redefinicji jego roli oraz szansy na zaistnienie w przestrzeni miejskiej i świadomości mieszkańców stolicy.
Sprawa ukształtowania na nowo centrum Berlina (czyli dzielnicy
Ber-lin Mitte) była niewątpliwie jedną z najbardziej dyskutowanych kwestii
po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku. Spory wokół tego, jak ma wyglądać współcześnie serce stolicy nowych Niemiec, wzbudzały od początku lat dziewięćdziesiątych wiele emocji. Wciąż powracało pytanie: co ma być wi-docznym, rozpoznawalnym emblematem współczesnego Berlina? Chodziło o symbolikę niemieckiego podziału i niemieckiego zjednoczenia. Odradzaniu
się na nowo miasta jako całości towarzyszyło wiele debat związanych z wizją jego dalszego wizerunku i rozwoju. Fundamentalnego znaczenia nabrała zwłaszcza kwestia: w jaki sposób Berlin chciałby określić swoją przyszłość jako jedna z europejskich metropolii? Za tym kryło się wiele dalszych pytań, m.in. do jakich tradycji się odwoływać i co uwypuklić w tym znaczącym dla historii miejscu?
Według Mariana Golki, pamięć, zarówno indywidualna, jak i społeczna, jest to „swoista rozmowa z przeszłością. Każda zbiorowość, aby mogła trwać, musi tę rozmowę prowadzić. Pamięcią społeczną jest wszystko to, co z prze-szłości trwa w teraźniejszości, i wszystko to, co w teraźniejszości czyni się z wyobrażeniami o przeszłości” (Golka 2009: 7). Pamięć stanowi warunek trwałego funkcjonowania zbiorowości, podobnie jak zmiany i jej uzupełnienie są również warunkiem ich rozwoju, uważa Golka. Pamięć społeczna powo-duje, że przyszłe pokolenia mają poczucie pewnej ciągłości z pokoleniami poprzedników, a przez to „poczucie kontynuacji losów, poczucie tożsamości oraz odpowiedzialności za przeszłość i przyszłość” (ibidem: 8).
Odwołując się do rozważań Golki, nie należy się dziwić, że po 1990 roku bardzo szybko pojawiła się idea odtworzenia dawnego, historycznego oblicza stolicy Niemiec, którego zamek stanowił integralną część. Plac zam-kowy bowiem w historycznym centrum Berlina jest tym miejscem w stolicy, które posiada ogromne znaczenie historyczne i urbanistyczne (Parzinger, Lux, Markschies 2009: 18). Stąd też niejako samoistnie nastąpiło ożywienie zainteresowania jego rewitalizacją i nadaniem mu nowego charakteru. Można to uznać za przejaw dążności Niemców do nawiązania przerwanych więzi z przeszłością i podtrzymania ciągłości historycznej, a zarazem podkreślenie znaczenia kompleksu zamkowego dla współczesności.
W tym kontekście coraz częściej zaczęły się pojawiać głosy domagające się od/budowy dawnego Zamku Berlińskiego z uwagi na jego znaczenie po-lityczne, architektoniczne i artystyczne w przeszłości. Sprawa ta, jak żadna inna, poruszyła umysły nie tylko osób związanych z polityką, ale wpłynęła też w dużym stopniu na emocje społeczne w całych Niemczech, stając się sprawą nie tylko mieszkańców Berlina.
Zamek i plac zamkowy w Berlinie odegrały na przestrzeni wieków ważną rolę jako siedziba margrafów, elektorów brandenburskich, później książąt i królów pruskich, wreszcie jako rezydencja cesarzy niemieckich. Były też świadkami wielu wydarzeń historycznych. Warto zatem przybliżyć pokrótce ich dzieje, gdyż także współcześnie rzutują one w sposób zasadniczy na ich społeczny odbiór.