Jak pisze Marian Golka:
Pamięć społeczna jest to społecznie tworzona, przekształcana, względnie ujednolicana i przyjmowana wiedza, odnosząca się do przeszłości danej zbiorowości. Wiedza ta obejmuje różne treści, pełni różne funkcje, trwa dzięki różnym kulturowym nośnikom oraz trafia do świadomości jednostek z różnych źródeł. Jej względne ujednolicenie następuje właśnie dzięki mechani-zmom życia społecznego. Tym samym dochodzi do względnego ujednolicenia w danej grupie wyobrażeń odnoszących się do przeszłości. (Golka 2009: 15)
Pojęcie restytucja użyte w tytule artykułu odnosi się tak do wielu aspek-tów szeroko rozumianej odbudowy, odnowy, rewitalizacji, jak i przywracania pamięci o miejscach znaczących. Wszystkie te odniesienia wydają się trafne, mając na uwadze przywracanie bądź zachowanie pamięci o miejscach szcze-gólnych – tworzących w przeszłości albo obecnie swoiste obszary kulturowe w mieście, czyli miejsca naznaczone swoistym charakterem i aurą.
Proces przywracania lub zachowania pamięci o miejscach szczególnych, oprócz swojego fizycznego, materialnego, architektonicznego wymiaru, ma dla humanisty przede wszystkim wymiar społeczny – związany z ochroną dziedzictwa kulturowego ludzi, którzy do danej przestrzeni przynależą, są do niej przypisani, którzy ją współtworzą, a zatem są także nośnikami pamięci o tej przestrzeni i wydarzeniach z nią związanych.
Przestrzeń społeczna miasta dla socjologa humanisty to przestrzeń, której nie da się opisać wyłącznie poprzez charakterystykę krajobrazu i obiektów znajdujących się w jego obszarze; jest to przede wszystkim przestrzeń, która
nasycona jest emocjami, wyobrażeniami, uczuciami, czyli przestrzeń czy-jaś.
Florian Znaniecki, choć nie stosował pojęcia przestrzeń społeczna, to uważał, że jest ona wyraźnie odróżnialna od przestrzeni fizycznej. Pojmował on miasto jako całość nieprzestrzenną, humanistyczną, realizującą się w do-świadczaniu i działaniu ludzkim.
Ludzie – pisał – zamieszkują wprawdzie terytorium miejskie i z tej racji uważają się za mieszkańców miasta; przestrzenne warunki wywierają wpływ na to życie; nie znaczy to jednak, że dają się oni całkowicie w tym terytorium umiejscowić […]. Wszak są oni nie tylko ciałami, lecz doświadczającymi i czyn-nymi podmiotami, i w tym charakterze nie oni są w mieście, lecz – jeśli się tak wyrazić można – miasto jest w sferze ich wspólnego doświadczenia i działania, oni je tworzą jako nader skomplikowaną strukturę społeczną. (Znaniecki, Ziółkowski 1984: 34)
Znaniecki traktował przestrzeń jako wartość będącą częścią nieprzestrzen-nego systemu wartości i w stosunku do niego uzyskującą treść i znaczenie. W kontekście tak pojmowanej przestrzeni zagadnienia dotyczące zachowania pamięci o miejscach, które stanowią ważny element tożsamości kulturowej człowieka, wydają się szczególnie istotne.
Celem artykułu jest ukazanie przemian zachodzących w przestrzeni spo-łecznej wybranych do analizy miast górnośląskich (porównawcze studium przypadku). Zaprezentowane studium przypadku ma na celu pokazanie pro-cesów odradzania i zachowania dziedzictwa kulturowego szczególnych dla tych miast obszarów miejskich. Przedmiotem analizy uczyniono nie tylko obszary o wyraźnym charakterze historycznym, ale i takie, które pod wpływem przemian, jakie towarzyszą przechodzeniu z epoki industrialnej do postindu-strialnej, zmieniają swój charakter i znaczenie w układzie urbanistyczno-ar-chitektonicznym miasta przemysłowego.
Zawarty w tytule proces restytucji odnosi się tak do rozpoczętego na terenie miast górnośląskich procesu rewitalizacji i przywracania nowego funkcjonalnego znaczenia zabytkom (głównie poprzemysłowym), jak i próby ocalenia pamięci znaczących w przestrzeni społecznej miejsc, które wraz z ich fizycznym zniszczeniem uległy także niemal całkowitemu wyparciu z pamięci zbiorowej. Słowo restytucja użyte jest również w znaczeniu zadośćuczynienia –
przywrócenia należnego miejsca w pamięci społecznej przestrzeniom i ludziom je tworzącym, o których pamięć w toku dziejowych zdarzeń uległa zatarciu.
Zbiorowości zazwyczaj wiedzą, jak ważne jest podtrzymywanie pamięci społecznej w różnych – głównie publicznych, ale też i prywatnych miejscach, stąd widoczna niekiedy walka o wpływ zarówno na treści tej pamięci, jak i na miejsca z nią związane. Słusznie więc rozróżnia się miejsce pamięci i pamięć miejsca. (Saryusz-Wolska 2006: 216)
Owe procesy świadomego przywracania pamięci o miejscach „ważnych” społecznie oraz podejmowane próby ocalenia znaczących kulturowo obszarów miejskich stanowić będą przedmiot podjętej w artykule analizy.
Przyjęta na potrzeby artykułu formuła badań i opisu zjawisk społecznych zachodzących na arenie miejskiej nawiązuje do tradycji badań nurtu kultura-listycznego w socjologii miasta, dotyczących zjawisk i zachowań rozgrywa-jących się na miejskiej scenie, traktowanej jako zmienna niezależna. Przyjęte w niniejszym opracowaniu metody badawcze wskazują na jakościowy cha-rakter badań, zaproponowany właśnie przez nurt kulturalistyczny w socjologii miasta. Należy do nich zarówno wykorzystywana w badaniach jakościowych technika obserwacji, jak i analizy treści, polegającej w tym przypadku na do-cieraniu do wielu źródeł dokumentujących i opisujących przebieg rewitalizacji zachodzącej w wybranych do analizy obszarach miejskich oraz odwoływaniu się do publikacji historycznych, próbujących przywrócić pamięć znaczącym ongiś obszarom kulturowym miasta.
Jak pisze Lech Nijakowski:
Pamięć zbiorowa, choć będąca pewną metaforą, terminem, który w żadnej mierze nie oznacza hipostazowania zbiorowych bytów, jest ostoją dla zbiorowych tożsamości. Ona także wymaga nie-ustannej pracy – zapominania, zapamiętywania i przypominania. Są to procesy nieświadome, bezrefleksyjne, będące wynikiem rozmaitych procesów społecznych, albo świadome, intencjonal-ne, wiodące do celowych zmian. (Nijakowski 2008: 18-19)