Kilka lat temu w Zabrzu rozpoczęto proces nadawania nowych znaczeń przestrzeniom do tej pory uznawanym za puste, zdegradowane, kojarzone z negatywnymi, ubocznymi skutkami działalności przemysłowej, a zatem przestrzeniom o zupełnie odmiennym charakterze i funkcjach, aniżeli te, które przypisywane są tradycyjnym obszarom kulturowym miasta, to bowiem te właśnie obszary zostały uznane za jeden z najbardziej istotnych potencjałów kulturowych współczesnego Śląska.
W wielu miastach przemysłowych regionu górnośląskiego pomyślnie udaje się realizować kreowanie nowego, atrakcyjnego wizerunku miast, uznawanych przez lata za zaniedbane i zniszczone przemysłem, dzięki nadaniu obszarom przemysłowym nowych znaczeń i zmianie ich dotychczasowej funkcji. W przeciwieństwie do omawianego wyżej przykładu Rudy Śląskiej, proces
Rys. 7. Tablica upamiętniająca wirecką synagogę umieszczona na tablicy informacyjnej przy wejściu na teren zabytkowego osiedla Ficinus. Fot. B. Smołka-Franke
funkcjonalnego wykorzystania zrewitalizowanej przestrzeni poprzemysłowej doskonale udał się właśnie w Zabrzu.
Miasto Zabrze wykreowane zostało na stolicę polskiej turystyki przemy-słowej głównie dzięki rozwojowi ciekawych inicjatyw kulturalnych, wyko-rzystujących scenerię postindustrialną.
O zjawisku powtórnego wykorzystania obiektów historycznych wspomina również Marian Golka, pisząc:
[…] wiele dziewiętnastowiecznych fabryk, rzeźni, więź ciśnień, gazowni czy magazynów wykorzystywanych jest (lub będzie wkrótce) do celów artystycznych. […] Warto w tym miejscu zapytać, o czym w takich implantowanych miejscach pamięta-my? Co pamiętamy przez te miejsca? Czy odbudowa zmienia tylko zewnętrzną formę pamięci, czy także jej treść? Niełatwo na te pytania odpowiedzieć, choć w zasadzie nigdy nie ma wąt-pliwości, że takie obiekty należy zachować lub odbudowywać – przynajmniej wtedy, gdy istnieje choćby minimalna ciągłość pamięci. (ibidem: 81-82)
Rys. 8. Podziemna sala koncertowa zabytkowej kopalni Guido – Zabrze
Najbardziej spektakularny przykład tego typu działań stanowią „pro-dukcje” realizowane w zabytkowej kopalni Guido, gdzie oryginalna sceneria pobudza rozwój ambitnych inicjatyw kulturalnych, określanych wspólną nazwą „Pokłady kultury”. W ramach tych działań realizowane są spektakle teatralne odgrywane w gwarze śląskiej (spektakl Synek został laureatem Złotej Maski). Dowodem na inspirującą rolę przestrzeni kopalni jest zorganizowanie już po raz drugi w jej podziemiach tak prestiżowej imprezy, jak Międzynarodowy Festiwal Krzysztofa Pendereckiego z udziałem artysty. Oprócz tego doskonała akustyka podziemnych sal kopalni wykorzystywana jest m.in. do organizacji koncertów jazzowych.
Jak pisze Łukasz Skoczylas w publikacji poświęconej pamięci społecz-nej miasta:
Nośnik stać się może źródłem zysków także jako atrakcja turystyczna. […] Ingerencja w nośnik lub tworzenie implantu stają się tutaj czynnikiem wspierającym wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Choć o komercjalizacji pamięci społecznej i postturystyce mówi się od lat, powszechność tego sposobu postrzegania nośników pamięci może zaskakiwać. Jest to efekt traktowania nośników w sposób pragmatyczny i użytkowy, a więc wysuwania na pierwszy plan ich funkcji względem teraź-niejszości. […] Użycie argumentów związanych z zyskiem jest bowiem niezwykle pomocne w zdobyciu akceptacji odbiorców pamięci, a nawet wsparcia innych liderów, takich jak politycy czy urzędnicy. (Skoczylas 2014: 278-279)
Przykład tego typu działań realizowanych w Zabrzu pokazuje proces za-chowania i rekonstrukcji pamięci postindustrialnego miasta poprzez działania łączące „ocalenie” w krajobrazie miasta obiektów minionej epoki przy jedno-czesnej ich promocji oraz pozyskaniu grona odbiorców w sposób komercyjny, wpisujący się jednak w specyfikę i charakter miejsca (organizacja imprez kulturalnych odwołujących się również do kultury i dziedzictwa regionu). Brak tego typu umiejętnego – przedsiębiorczego spojrzenia na możliwość promocji i zainteresowania odbiorcy ciekawą przestrzenią miasta poprzez funkcjonalne wykorzystanie znaczących symboli minionej epoki jest nadal bolączką takich miast, jak Bytom i Ruda Śląska.
Podsumowanie
Miasto przemysłowe to nie tylko przestrzeń ukształtowana w okresie inten-sywnej industrializacji, to przestrzeń mająca często bardzo bogatą historię sięga-jącą średniowiecza, to splatające się losy ludzi różnych nacji i kultur poddanych – szczególnie na Śląsku – wirom historii; to wspomnienia miejsc – obszarów kulturowych – stanowiących o poczuciu więzi z miejscem, silnej identyfikacji i osadzeniu; to tęsknota za utraconym rajem, ale i nadzieja na lepsze jutro; to miejsce tyleż czarujące, co odrażające, ale własne, stanowiące element tożsamo-ści społecznej ludzi tu żyjących, przekazywany z pokolenia na pokolenie.
Przestrzeń zarówno ta fizyczna, jak i społeczna, wytwarzana przez ludzi, zmienia nie tylko swój kształt, wizerunek, ale często także swoje przeznaczenie, znaczenie i wyobrażenie o niej zachowane w pamięci ludzi – użytkowników tej przestrzeni. Miasta górnośląskie, ze względu na swoją zawiłą historię, zawsze stanowiły arenę takich właśnie, często gwałtownych zmian. W ostat-nich jednak latach motorem tych zmian stało się odchodzenie od typowej dla nich funkcji przemysłowej. Miasto postindustrialne musiało na nowo określić swój charakter.
Istotny element tożsamości tych miast stanowi dzisiaj także charaktery-styczna dla nich przestrzeń poprzemysłowa, dlatego celem niniejszego artykułu było ukazanie miasta przemysłowego jako obszaru oddziaływania oraz stykania się różnych funkcjonalnie przestrzeni miejskich, zmieniających na przestrzeni lat swoje przeznaczenie i znaczenie. Nadawanie nowych funkcji obiektom i przestrzeniom historycznym stanowi również ważny element zachowania ich w tak w pamięci, jak i przestrzeni społecznej miasta.
Bibliografia
Literatura podmiotu:
Golka, Marian (2009): Pamięć społeczna i jej implanty. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Jałowiecki, Bohdan; Szczepański, Marek, Stanisław (2006): Miasto i przestrzeń w
per-spektywie socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Majer, Andrzej (2010): Socjologia i przestrzeń miejska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Nijakowski, Lech (2008): Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Saryusz-Wolska, Magdalena (2006): Od miasta do muzeum sztuki. Konceptualizacja
przestrzeni pamięci w ujęciu Aleidy Assmann, w: Popczyk, Maria (red.): Muzeum sztuki. Od Luwru do Bilbao. Katowice: Muzeum Śląskie.
Skoczylas, Łukasz (2014): Pamięć społeczna miasta – jej liderzy i odbiorcy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Wallis, Aleksander (1980): Pojęcie obszaru kulturowego, w: Nowakowski, Stefan; Mi-rowski, Włodzimierz (red.): Planowanie społecznego rozwoju miast i społeczności
terytorialnych, a badania socjologiczne. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk:
PWN, Instytut Filozofii i Socjologii.
Wallis, Aleksander (1990): Socjologia przestrzeni. Warszawa: Niezależna Oficyna Wy-dawnicza.
Znaniecki, Florian; Ziółkowski, Janusz (1984): Czym jest dla ciebie miasto Poznań?
Dwa konkursy: 1928/1964. Warszawa, Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN. Literatura przedmiotu:
Drabina, Jan (2000): Historia Bytomia 1254-2000. Bytom: Towarzystwo Miłośni-ków Bytomia.
Podgórscy, Barbara i Adam (2013): Synagoga w Wirku ocalona pamięć. Ruda Śląska: Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew OPP.
Spis ilustracji:
Rys. 1. Zabytkowy (nieistniejący obecnie) ratusz przy bytomskim Rynku (źródło: zdjęcie archiwalne zamieszczone na stronie www.facebook.com/BytomSla-demWojny) (dostęp: 20.03.2016).
Rys. 2. Zabytkowe (nieistniejące obecnie) kamienice przy Placu Kościuszki – Bytom (źródło: zdjęcie archiwalne zamieszczone na stronie www.facebook.com/ BytomSlademWojny) (dostęp: 20.03.2016).
Rys. 3. Rzeźba Śpiącego lwa przy obecnym bytomskim Rynku. Fot. B. Smołka-Franke Rys. 4. Zabytkowe Osiedle Ficinus w Rudzie Śląskiej Wirku. Fot. B. Smołka-Franke Rys. 5. Zabytkowy w Rudzie Śląskiej Wirku. Fot. Heniek&Hajduk (zdjęcie
zamieszczone na stronie www.eksploratorzy.com.pl) (dostęp: 20.03.2016). Rys. 6. Nieistniejąca synagoga wirecka (źródło: zdjęcie pochodzi z prywatnych zbiorów
Szymona Szuchaja) (dostęp: 20.03.2016).
Rys. 7. Tablica upamiętniająca wirecką synagogę umieszczona na tablicy informacyjnej przy wejściu na teren zabytkowego osiedla Ficinus. Fot. B. Smołka-Franke Rys. 8. Podziemna sala koncertowa zabytkowej kopalni Guido – Zabrze (źródło: zdjęcie
zamieszczone na stronie <www.kopalniaguido.pl) (dostęp: 20.03.2016). Brygida Smołka-Franke
Bartosz Wójcik
(Uniwersytet Szczeciński)