Hrabia Edward Raczyński (1891-1993) pół wieku temu ogłosił swoje wspo-mnienia – In Allied London: The War-time Diaries of the Polish Ambassador (Londyn, Weidenfeld and Nicolson 1962) (por. nekrolog w The Times 2 sierpnia 1993). To on był polskim ambasadorem, który informował angielski rząd o wa-runkach w getcie warszawskim, a także osobą, do której w Londynie bezpośrednio zwrócił się Jan Karski. W pałacu w Rogalinie, siedzibie rodu Raczyńskich,
tworzono biuro Edwarda Raczyńskiego z londyńskich czasów: prosta instalacja, przypominająca teatr dla lalek, jednak w rzeczywistych wymiarach.
Hrabia Raczyński nigdy nie powrócił z Londynu do Rogalina, a jego odtworzone biuro, w którym prawdziwe są prawdopodobnie jedynie jego or-dery i jeden drukowany egzemplarz jego wspomnień, zostało umiejscowione w prawym skrzydle jako nowe pomieszczenie. Implant pamięci społecznej tak w przenośnym, jak dosłownym znaczeniu: świeci się biurowa lampa, na kana-pie leży płaszcz kąkana-pielowy, a wszystko sprawia wrażenie, jakby hrabia miał za chwilę powrócić do swego pokoju – aby podjąć Karskiego?
Karski był na kolacji u Raczyńskiego 12 grudnia 1942 roku; przyszedł o dwudziestej i został do północy, jak zanotował Raczyński19.Możliwe, że panowie po jedzeniu udali się do wspomnianego pokoju. Raczyński w tak krótki i pobieżny sposób referuje ich rozmowę, że można zadać sobie py-tanie, czego ona tak naprawdę dotyczyła: rodzi się pokusa, by się posłużyć fikcją dokumentu.
Po jednej stronie siedzi arystokrata, miłośnik kobiet, znawca sztuki, poto-mek dyplomaty Atanazego (1788-1874), który jako wysłannik pruski w Lizbo-nie dokonuje oceny malarstwa20.Z drugiej strony mamy niedoświadczonego 19 Ponieważ książka Raczyńskiego w wielu bibliotekach jest niedostępna, a także dlatego, że tekst ten więcej mówi o samym Raczyńskim niż o Karskim, niech wolno będzie zacy-tować część wpisu z 13 grudnia 1942 roku (1962: 127): „At the end of November there arrived in London a young man named Karski who, at the beginning of October, was still in Warsaw. This is his third journey out of Poland since the beginning of the war. He was first imprisoned by the Russians, escaped to the General-Gouvernement and to Angers, and later returned to Warsaw. He has already once been in the hands of the Gestapo and, fearing to be tortured under examination, cut both his wrists with a razor-blade. His life was saved with difficulty and he was then smuggled out of the prison by the Polish Underground. He is wait-ing here to see Sikorski (i.e. the Polish Prime Minister in exile), after which he goes back to Warsaw, to the land of graves of crosses. His tales of heroism amid cruel persecutions and torture remind one of the early Christians in the catacombs. The courage of those now fight-ing in Poland is of the very highest order as is their idealism and love of country. Side by side with this, as is usual in Poland, there are fierce, relentless and intolerable party struggle. Karski gave us an account of the nature, strength and importance of the Polish political par-ties. I heard him twice: first at a full session of the Council of Ministers, secondly in the pres-ence only of my wife, whose discretion is absolute, and myself. This was on December 12th. Karski came to dinner with us at eight and stayed till midnight. He said that the Gestapo knew a good deal about Polish political organization and was certain to catch all the leaders sooner or later. However, he was more hopeful that the undergound military organization would remain intact, since it was more alert and better organized. It was a curious feeling to hear all this described by somebody who was about to return to the scene of action”. 20 W roku 1824 odkryto renesansowy obraz, którego wartość Atanazy rozpoznał w roku 1844.
Chodziło o dzieło anonimowego artysty, które jest znane pod tytułem Fons Vitae. Ukazuje
podoficera i syna rymarza, który nie miał nawet romansu z którąkolwiek z licz-nie pomagających mu kobiet – i który na życzelicz-nie swojego amerykańskiego wydawcy wymyśla takowy na potrzebę swoich memuarów, aby wspomóc ich sprzedaż. Czy rozmawiali może o Poznaniu, do którego prowadziła pierwsza tajna misja Karskiego, do tej pory spędzającego czas wyłącznie w bibliotekach Europy na koszt swojej rodziny?
Jednak jeden temat pojawił się z pewnością, ponieważ tego wieczoru Ra-czyński i Karski mogli się spodziewać, że naziści zostaną pokonani. Niemiecka armia była od dwóch tygodni, a dokładnie od 25 listopada, zamknięta w kotle stalingradzkim, zmarznięta i wygłodzona. Nie tylko wszyscy wiedzieli, że jest to początek końca nazistów, lecz także, że Rosjanie wcześniej czy później dotrą do Berlina, a tym samym Polska nie tylko po raz kolejny ulegnie zniszczeniom, a i może stać się w całości lub częściowo ponownie rosyjską prowincją. Chyba że Anglia wypowiedziałaby wojnę Rosji, co jednak było mało prawdopodobne: Churchill uczyniłby to z ochotą, Roosevelt w żadnym razie.
Historyczny Jan Karski nie skomentował tego wieczoru, nawet skrótowo czy powierzchownie. On, który przez dziesięciolecia miał nie wypowiadać się na temat swojej biografii (nie chciał ani nie mógł) i początkowo ucieka przed kamerą Lanzmanna, nie był w żadnym wypadku jedynym, który w taki sposób zareagował na swoje doświadczenia. Także Jorge Semprun długo milczał i wahał się, zanim mógł złożyć sprawozdanie ze swojej „wielkiej podróży” (Le Grand Voyage, opublikowana w roku 1963), która prowadziła go do niemieckiego obozu koncentracyjnego (por. Neuhofer 2006: 325-330; Vordermark 2008: 220-247).
Tekst Sempruna, choć powtarzające się odwołania do Marcela Prousta À la
recherche du temps perdu nadają mu wyraźnie literacki charakter21, bynajmniej nie jest fikcją dokumentalną, lecz autobiografią. A twierdzenie autora, które zamyka książkę i odnosi się do „mentalności SS”, jest proste: „nie istnieje
za-Manuela I, który wraz ze swoją rodziną modli się u fontanny spływającej krwią Chrystusa: www.mmipo.pt/obras/fons-vitae (dostęp: 20.03.2016). Obraz znajduje się w Museu da Mi-sericórdia do Porto (Portugalia), a podpis pod nim informuje o Atanazym. Raczyński w tym samym roku wprowadza się do wybudowanego dla niego pałacu w Berlinie: zamieszkał w środkowej części budynku, a skrzydła przeznaczył na atelier dla stypendystów, młodych adeptów malarstwa. W środkowej części pierwszego piętra znajdowała się galeria malar-stwa, którą Atanazy uczynił ogólnie dostępną dla publiczności. W miejscu ówczesnego pa-łacu stoi dziś budynek Reichstagu; por. Quinkenstein, Traba 2016: 51 i n. Brat Atanazego Edward (1786-1845) założył w Poznaniu pierwszą polską publiczną bibliotekę.
21 Por. Semprun 1963: 86, 103 i n. (Swann) oraz 150 (madeleine); dodatkowo por. Egri 1969: 139-143. Inaczej niż u Prousta, tekst Sempruna nie jest historią, która generuje samą siebie; por . Kellman 1980: 12-15.
interesowanie tym, aby zrozumieć SS, wystarczy ją zabić” (1963: 85). Na tyle przewidujący byli z pewnością także Raczyński i Karski – jednak jak to jest, gdy jest się przewidującym i jednocześnie bezsilnym? Czy jest to ta „polska problematyka”, którą w dalekiej Argentynie analizował Witold Gombrowicz22 – niezdecydowanie, melancholia, hamletyzm?
Dramat Szekspira odgrywa w polskiej kulturze ważną rolę już od romanty-zmu, czyli od utraty przez Polskę autonomii. Przykładowo Adama Mickiewicz poprzedził swoje dzieła zebrane parafrazą z Hamleta (1822), a kilka miesięcy po bezskutecznym powstaniu listopadowym z roku 1831 hasło „być albo nie być” staje się mottem Towarzystwa Patriotycznego (por. Kujawińska-Court-ney 1995: 82-92; zob. też: Kujawińska-CourtKujawińska-Court-ney, Kwapisz-Williams: Web.). Hamletowskie pytanie przeistoczyło się tym samym w polskie pytanie o to, czy bić się, czy nie bić.
Hamlet pojawia się również, a może przede wszystkim, w ikonografii. Obraz Jacka Malczewskiego (1854-1929) jest znany pod określeniem „polski Hamlet”. Jest to właściwie portret Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877), ówczesnego zwierzchnika polskiej administracji cywilnej, któremu udało się wymusić ustępstwa na rosyjskim okupancie pod wodzą Aleksandra II, który jednak nie odważył się na otwarty sprzeciw (por. Hamlet polski: Web.).Obraz z roku 1903 daje się odczytać jako alegoria tego dylematu. Równie jaskrawy i cechujący się jeszcze mocniejszą dramaturgią (w wielu wymiarach) jest obraz Hamlet przyjmuje aktorów (1875) Władysława Czachórskiego (1850-1911). Obydwa dzieła wiszą w Muzeum Narodowym w Warszawie. Raczyński i Karski z pewnością je znali.
Gatunek literacki określany jako fikcja dokumentalna sięga swymi począt-kami antycznej tragedii Persowie (472) autorstwa Ajschylosa. Grek portretuje w niej głównych bohaterów perskiego dworu królewskiego, których nie tylko nie znał osobiście, ale też wobec których dystansował się jako Ateńczyk. Pośród widzów znajdowało się wielu wojowników, którzy podobnie jak Ajschylos walczyli przeciwko Persom. Jego fikcja musiała więc wywołać w widzach swoistą fascynację.
Wraz ze wzrostem czasowego dystansu odróżnienie dokumentu od fikcji staje się coraz trudniejsze. Jednak fascynacja pozostaje – obojętnie, czy jako widzowie Ajschylosa wyobrażamy sobie, co przeżywa Kserkses, czy jako czytelnicy Bineta imaginujemy sobie procesy zachodzące wewnątrz Rein-harda Heydricha.
22 Por. np. wpis z końca 1954 roku, w: Gombrowicz 1971: 143-145 = 1988, 181-183. Gombro-wicz ukończył rok wcześniej sztukę Ślub, bazującą na dramacie Szekspira Hamlet.
Fascynacja staje się zrozumiała i plastyczna, można jej dosłownie dosię-gnąć ręką w dokumentalno-fikcjonalnej przestrzeni, jaką jest zrekonstruowane londyńskie biuro hrabiego Raczyńskiego w Rogalinie. W roku 1942, gdy Ernst Lubitsch nakręcił To Be Or Not To Be, Karski był gościem Raczyńskiego. Prze-strzeń, w której odbyło się spotkanie, tak dokładnie odtworzona w Rogalinie, ewokuje niektóre z motywów konstytucyjnych dla historii Polski, takich jak dylemat hamletowski – mimo iż ciężko byłoby wskazać, który detal dokładnie na to wskazuje. Wszystko rozgrywa się w głowie obserwatora.
Bibliografia
Literatura przedmiotu:
Alméras, Philippe (1994): Céline: Entre haines et passion. Paris: Laffont. Bardèche, Maurice (1986): Louis-Ferdinand Céline. Paris: La Table Ronde.
Boyle, Claire (2007): Consuming Autobiographies: Reading and Writing the Self in
Post-War France. Leeds: Legenda.
Broadhead, Henry D. (1960): The Persae of Aeschylus. Cambridge: CUP.
Dällenbach, Lucien (1977): Le récit spéculaire: Essai sur la mise en abyme. Paris: Seuil.
Egri, Péter (1969): Survie et réinterpretation de la forme proustienne: Proust, Déry,
Semprun. Debrecen: Tudományegyetem.
Garçon, François (2005): Le documentaire historique au péril du ’docufiction’. Ving-tième Siècle 88. Paris: Presses de Sciences Po, s. 95-108.
Garvie, Alexander F. (2009): Aeschylus: Persae. Oxford: OUP.
Gefen, Alexandre (2015): Inventer une vie: La fabrique littéraire de l’individu. Bruxel-les: Les impressions nouvelles.
Genette, Gérard (1972): Figures III. Paris: Seuil.
Godard, Henri (1974): Le procès, w: Céline, Louis-Ferdinand: Romans II. Paris: Gallimard.
Gombrowicz, Witold (1971): Dziennik 1953-1956. Paris: Instytut Literacki. Gombrowicz, Witold (1988): Tagebuch 1953-1969. München: Hanser.
Hutzfeldt, Birger (1999): Das Bild der Perser in der griechischen Dichtung des 5.
vorchristlichen Jahrhunderts. Wiesbaden: Reichert.
Jefferson, Ann (2007): Biography and the Question of Literature in France. Oxford: OUP.
Kellman, Steven G. (1980): The Self-Begetting Novel. New York: Columbia Univer-sity Press.
Kujawińska-Courtney, Krystyna (1995): Der polnische Prinz: Rezeption und
Appro-priation des Hamlet in Polen. Shakespeare Jahrbuch 131. Bochum: Kamp.
Lejeune, Philippe (1975): Le pacte autobiographique, Paris: Seuil.
Lejeune, Philippe (1980): Je est un autre: L’autobiographie de la littérature aux
médias. Paris: Seuil.
Lejeune, Philippe (1986): Moi aussi. Paris: Seuil.
Loraux, Nicole (1981): L’invention d’Athènes: Histoire de loraison funèbre dans la
»cité classique«. Paris: Mouton.
Neuhofer, Monika (2006): „Écrire un seul livre, sans cesse renouvelé”: Jorge
Sempruns literarische Auseinandersetzung mit Buchenwald. Frankfurt/Main:
Klostermann.
Quinkenstein, Małgorzata A.; Traba, Robert (2016): Polnisches Berlin: Stadtführer. Paderborn: Schöningh.
Ramsay, Raylene (1995): Autobiographical Fictions, w: Thompson, William (red.): The
Contemporary Novel in France. Gainesville: University Press of Florida.
Said, Edward W. (1978): Orientalism. London: Routledge & Kegan.
Schade, Gerson (2012): Mirroring oneself in classical literature: Jonathan Littell as
a reader of Herodotus, Plato and Plutarchus. Quaderni di Storia 76. Bari: Istituto
di Storia Greca e Romana, s. 5-17.
Stránská, Karolína (1986): The Comparison of British and American Culture Based on
the Character Analysis in Selected Campus Novels. BA thesis, Olomouc 2012.
Vitoux, Frédéric (1988): La vie de Céline. Paris: Grasset.
Vordermark, Ulrike (2008): Das Gedächtnis des Todes: Die Erfahrung des
Konzentra-tionslagers Buchenwald im Werk Jorge Semprúns. Köln: Böhlau. Źródła internetowe:
Dłużeń, Dariusz: Du bist in Ordnung, aber schreib was anderes, http://sdpz.org/junge- redaktion/junge-redaktion-2014/du-bist-in-ordnung-aber-schreib-was-anderes-ein-bericht-von-dariusz-dluzen-pnhQbM (dostęp: 10.10.2017).
Kujawińska-Courtney, Krystyna; Kwapisz-Williams, Katarzyna: “The polish prince”:
Studies in cultural appropriation of Shakespeare’s Hamlet in Poland, http://triggs.
djvu.org/global-language.com/ENFOLDED/BIBL/____HamPol.htm (dostęp: 10.10.2017).
http://flaubert.univ-rouen.fr/derives/general_bienveillantes.ph (data dostępu!dostęp: 20.03.2016)
http://bbouillon.free.fr/univ/ling/fichiers/enonc/indlibre.htm (data dostępu!dostęp: 20.03.2016)
Hamlet polski, https://slavischestudies.wordpress.com/2013/12/03/hamlet-polski/
(dostęp: 10.10.2017).
Fons Vitae, www.mmipo.pt/obras/fons-vitae (dostęp: 20.03.2016).
Z języka niemieckiego przełożyła Dominika Gortych
Sylwia Izabela Schab
(Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)