Bezpieczeństwo w badaniach stosunków międzynarodowych Badania stosunków międzynarodowych (SM) przez całe dziesięciolecia XX

wieku poświęcone były zagadnieniom pokoju i wojny między państwami.

Niemal wszystkie klasyczne pozycje w zakresie teorii stosunków międzyna-rodowych traktują o rywalizacji między państwami, tworzącymi rozmaite sys-temy wzajemnych relacji³. Również współczesny oksfordzki podręcznik wpro-wadzający do problemów teorii SM wskazuje na fakt, że celem tej dyscypliny powinno być badanie w jaki sposób zapewnia się ludziom na świecie cenione przez nich wartości⁴. Jedną spośród podstawowych, uniwersalnych wartości jest właśnie bezpieczeństwo. Zdaniem Paula Williamsa, bezpieczeństwo jest stanem kontroli nad tym, co zagraża cenionym wartościom⁵. Ryszard Zięba wyróżnia z kolei pozytywne (pewność) i negatywne (brak zagrożeń) rozumienie bezpieczeństwa. R. Zięba jest przekonany, że bezpieczeństwo – podobnie jak polityka – jest procesem⁶: „Bezpieczeństwo można okre-ślić jako pewność istnienia, przetrwania i posiadania oraz funkcjonowania Environmental Challenges. Reconceptualizing Security in the 21st Century, Springer: Berlin-Heidelberg-New York 2007, s. 99–107.

2 I. Lakatos, Nauka i pseudonauka, [w:] idem, Pisma z filozofii nauk empirycznych, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 357–360.

3 Zob. przykładowo H. Morgenthau, Polityka między narodami, Difin, Warszawa 2010;  R. Aron, Pokój i wojna między narodami, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1995.

4 R. Jackson, G. Sorensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, wprowadzenie

„O książce”.

5 P. Williams, Studia bezpieczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kra-ków 2012, s. 1–2.

6 R. Zięba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] idem, Bez-pieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s.16; zob. R. Zięba, Teoria bezpieczeństwa, [w:] idem, S. Bieleń, J. Zając (red.) Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych, Wyd. Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015, s. 87–106. R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,

„Sprawy Międzynarodowe”, 1989, Nr 10, s. 49–50.

i rozwoju podmiotu. Pewność jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń, ale także powstaje wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma naturę procesu społecznego”. Bezpieczeństwo wiąże się z wartościami, takimi jak: przetrwanie, integralność terytorialna, niezależność polityczna i jakość życia⁷.

Bezpieczeństwo jest zatem badane jako zjawisko o charakterze syndroma-tycznym, co oznacza, że na jego kształt i postrzeganie wpływają różne, często nie związane ze sobą procesy⁸. Przeniesienie tego ujęcia na grunt stosunków międzynarodowych wskazywałoby jednak przede wszystkim na państwo jako podmiot bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo oznacza zatem możliwość istnie-nia, przetrwania i rozwoju populacji tworzącej daną państwowość. W tym znaczeniu podział na bezpieczeństwo wewnętrzne i międzynarodowe staje się czysto umowny i analizowanie poszczególnych aspektów bezpieczeństwa jest kwestią tradycji analitycznej.

Badacze stosunków międzynarodowych w okresie zimnej wojny zajmo-wali się przede wszystkim bezpieczeństwem polityczno-wojskowym państw i właśnie poprzez pryzmat bezpieczeństwa jako kluczowej wartości roz-patrywano problemy międzynarodowych stosunków politycznych i gospo-darczych⁹. Spory udział w kształtowaniu się badań nad bezpieczeństwem międzynarodowym w USA miały think tanki, instytucje i firmy eksperc-kie pełniące funkcje doradcze przy kolejnych amerykańskich administra-cjach¹⁰. Przykładem takiej instytucji jest np. korporacja RAND (zał. 1948), czy Międzynarodowych Instytut Studiów Strategicznych (IISS, zał. 1958).

W latach 60. XX wieku problematyka bezpieczeństwa została spopularyzo-wana na uniwersytetach – osobne zespoły badawcze powołano na prestiżo-wych uniwersytetach Harvarda, Columbii, czy Johns Hopkins. Począwszy od lat 70. XX wieku zaczęły powstawać periodyki, takie jak International Security (1976), Journal of Security Studies (1978), Comparative Strategy (1978), czy późniejsze Security Studies (1992).

Mocarstwowe ambicje w polityce zagranicznej USA i pełnione przez Waszyngton role międzynarodowe sprawiały, że interesy tego państwa zostały rozciągnięte na cały glob. Tym samym badacze amerykańskiej polityki

7 R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:]

D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1997, s. 10.

8 M. Karwat, Syndromatyczny charakter przedmiotu nauki o polityce, [w:] K.A. Wojtaszczyk, A. Mirska (red.) Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, Wydawnictwa Akademic-kie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 175–188.

9 E.M. Haliżak, Ujęcie państwa w ekonomii politycznej stosunków międzynarodowych, [w:]

M. Sułek, J. Symonides (red.), Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 25–27.

10 B. Brodie, The Development of Nuclear Strategy, “International Security”, vol. 2, No. 4, 1978, s. 65–83. M. Trachtenberg, Strategic Thought in America, 1952–1966, “Political Science Quarterly”, vol. 104, No. 2, 1989, s. 301–334.

zagranicznej zyskali realne możliwości komentowania i analizowania spraw międzynarodowych z poziomu nie tylko Waszyngtonu, ale też z punktu widze-nia globalnego. Efektem tej sytuacji był fakt, iż to w Stanach Zjednoczonych zapoczątkowano badania nad tzw. systemem międzynarodowym¹¹. Dążenia te polegały na próbie stworzenia mapy analitycznej wszystkich znaczących procesów polityczno-ekonomicznych czasu zimnej wojny. Celem tego przed-sięwzięcia było określenie kształtu ładu międzynarodowego: nieustannego procesu pozycjonowania państw względem siebie. Kluczowym zasobem do uzyskania lub utraty w tak przyjętym schemacie było właśnie bezpieczeń-stwo państw.

Na początku lat 80. Kanadyjczyk Barry Buzan opublikował wpływową książkę „People, States and Fear” w której dowodził, iż bezpieczeństwo w uję-ciu międzynarodowym powinno być podstawowym przedmiotem badań sto-sunków międzynarodowych, ale winno być badane bardziej kompleksowo¹². Wyróżnił on pięć wymiarów bezpieczeństwa: wojskowy, polityczny, ekono-miczny, społeczny, środowiskowy. Po zakończeniu zimnej wojny Buzan roz-winął swą koncepcję, wskazując na rosnącą rolę kwestii pozamilitarnych¹³.

Przyjęcie tezy, że bezpieczeństwo wiąże się z dbałością o podstawowe wartości polityczne i społeczne spowodowało znaczące poszerzenie zainte-resowań badaczy. Współczesne podręczniki z zakresu security studies wska-zują na rozmaite problemy bezpieczeństwa, takie jak konflikty zbrojne, ter-roryzm, ludobójstwo, ubóstwo, zdrowie, masowe bezrobocie czy ochrona środowiska¹⁴.

W klasycznym wszakże dla stosunków międzynarodowych rozumieniu kwestii bezpieczeństwa określa się je jako egzystencjalną wartość dla pań-stwa i podstawowy cel jego polityki zagranicznej¹⁵. Takie podejście repre-zentowali przedstawiciele warszawskiego ośrodka badań nad stosunkami międzynarodowym – J. Kukułka, R. Zięba, czy R. Kuźniar¹⁶. W polskim

11 K. N. Waltz, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010; I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Wyd.

Dialog, Warszawa 2007.

12 B. Buzan, People, States, and Fear: The National Security Problem in International Rela-tions, University of North Carolina Press 1983.

13 B. Buzan, Ch. Jones, R. Little, The Logic of Anarchy. Neorealism to structural realism, New York: Columbia University Press 1993; B. Buzan, R. Little, Systemy międzynarodowe w historii świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

14 Zob. P. Williams, op. cit., J. Baylis, S. Smith, Globalizacja polityki światowej. Wpro-wadzenie do stosunków międzynarodowych, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.

15 Zob. J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2003.

16 Zob. J. Kukułka, R. Zięba (red.) Polityka zagraniczna państwa, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992, R. Zięba (red.) Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004; R. Kuźniar, Polityka i siła. Zarys studiów strategicznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006; R. Kuźniar, B. Balcerowicz (et al.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012.

dyskursie bezpieczeństwo było zatem nierozerwalnie powiązane z polityką państwa, jako podmiotu dysponującego możliwością zastosowania przymusu w stosunkach wewnętrznych, jak i siłą w stosunkach międzypaństwowych.

Powyższe podejście jest rozwijane wespół z badaniami nad organizacjami międzynarodowymi, problematyką użycia siły w stosunkach międzynarodo-wych, a także kwestiami rozpoznawania problemów globalnych, stąd cechą polskich badań nad bezpieczeństwem było uwypuklenie międzynarodowego kontekstu bezpieczeństwa¹⁷.

Tabela 1. Amerykańskie i europejskie rozumienie bezpieczeństwa – próba porównania Podejście amerykańskie Podejście europejskie

Bezpieczeństwo: brak centralnej definicji Bezpieczeństwo: dużo definicji Teoria: teoria stosunków

międzynarodo-wych Teoria: teorie rywalizujących nauk

społecz-nych

Podejścia: racjonalizm, studia przypadków Podejścia: reflektywizm

Aktorzy: głównie państwa Aktorzy: państwa, IGO, jednostki

Koncentracja: militaria, energia, środowisko Koncentracja: „pięć wymiarów B. Buzana”

Rola wiedzy: rozwiązywanie problemów Rola wiedzy: refleksja jako element proce-sów społecznych

Źródło: na podstawie U. Albrecht, H.G. Brauch, Security in Peace Research and Security Studies, [w:]

H.G. Brauch et al. (eds.), Globalization and Environmental Challenges. Reconceptualizing Security in the 21st Century, Springer: Berlin-Heidelberg-New York 2007, s. 515.

Powyższa tabela wskazuje na pewne różnice w podejściach badawczych w Europie i USA. Jedną z cech amerykańskiego dyskursu w tym obszarze jest znaczna fragmentacja pola badawczego, tzn. każde zagadnienie rozpatrywane jest osobno i przy użyciu innej teorii. Tłumaczy to niechęć Amerykanów do budowania głębokich i interdyscyplinarnych ujęć bezpieczeństwa, które zyskały popularność w Europie. Cechą ogólną europejskiego dyskursu jest kompleksowość i korzystanie z dorobku wielu dziedzin wiedzy jednocześnie.