Etymologia i znaczenie wyrazu bezpieczeństwo
3. Termin bezpieczeństwo
W słowniku pod red. S. Dubisza i słowniku pod red. H. Zgółkowej skupie-nia terminologiczne z wyrazem bezpieczeństwo opatrzone są kwalifikatorami polityczny (polityka, politologia, politologiczny) i prawniczy (prawo). Kwalifikator poprzedza terminy: bezpieczeństwo publiczne a. ‘ogół warunków i instytucji chro-niących państwo i obywateli przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego’, b. ‘ochrona ustroju przed zamachami na podstawowe instytucje polityczne państwa’ (USJP) i bezpieczeństwo zbiorowe ‘system polityczny i prawny mający na celu utrwalenie pokoju przez ustanowienie zakazu agresji i zobowiązanie się do pomocy państwu, które padnie ofiarą agresji’ (SPJP, USJP).
Informację o przynależności wyrazu do słownictwa specjalistycznego, używanego w danym znaczeniu przez określoną grupę użytkowników języka, dają opracowania o charakterze słownikowo-encyklopedycznym, gromadzące terminologię z danej dziedziny. Większość słowników encyklopedycznych z zakresu politologii notuje zarówno termin bezpieczeństwo, jak i zestawienia terminologiczne, w skład których wyraz wchodzi35 (por. tabela 7).
Tabela 7. Hasło bezpieczeństwo w słownikach encyklopedycznych z zakresu politologii
słownik termin
1987 LP36 1999LP37 1999 MSSM38 2002 SMP39 2004 LP40 2004 LWMSP41 2008 SP42 2008 PPE43 2010 EP44 2010 LD45 2013 LPP46
bezpieczeństwo − + + − + + − − + − +
bezpieczeństwo
ekologiczne – – – – – – – – + – –
32 A. Dabrówka, Ł. Dąbrówka, E.Geller, Słownik antonimów, Świat Książki, Warszawa 2004, s. 41.
33 Z. Kurzowa, Z. Kubiszyn-Mędrala, M. Skarżyński, J. Winiarska, Słownik synonimów polskich, Z. Kurzowa (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 35.
34 M. Bańko (red.), Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 47.
35 Nie notują go np.: M. Chmaj, W. Sokół (red.), Mała encyklopedia wiedzy politycznej, Toruń 2002: Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002; W. Wasiutyński (red.), Słownik polityczny, Wydawnictwo Młoda Polska, Gdańsk 1980; J. Bartoszewicz, Podręczny słownik polityczny : do użytku posłów, urzędników państwowych, członków ciał samorządowych i wyborców, nakł. Księgarni Perzyński, Niklewicz i S-ka, Warszawa [1923].
bezpieczeństwo
energetyczne – – – – – – – – + – –
bezpieczeństwo
europejskie + – – – – – – – – + –
bezpieczeństwo
kooperatywne – – – – – + – – – – –
bezpieczeństwo
międzynarodowe + – – – + – – – + + –
bezpieczeństwo
narodowe + – – + – – – – – – –
bezpieczeństwo państwowe
(naro-dowe) – – – – + – – – + – –
bezpieczeństwo przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsular-nych
– – – – – – – – – – +
bezpieczeństwo
regionalne + – – – – – – – – + –
bezpieczeństwo
społeczne – – – – – – + – – – –
36 J. Kukułka (red.), Leksykon pokoju, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987, s. 27–31.
37 A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii, Wydawnictwo Atla2, Wrocław 1999, 48–51.
38 G. Michałowska (red.), Mały słownik stosunków międzynarodowych, wyd. III, Wydawnic-twa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999, s. 16–18.
39 Słownik młodego politologa, oprac. J. Jagiełło na podstawie: Leksykonu politologii, pod red.
A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2002, <http://pu.i.wp.
pl/k,NDYzNDcxMTUsNzA3ODA0,f,Slownik_Mlodego_Politologa.pdf (dostęp: 21.12.2014).
40 Leksykon politologii, op. cit., s. 43–46.
41 Cz. Mojsiewicz (red.), Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, wyd. V, Wydawnictwo Atla2, Wrocław 2004, s. 37–40.
42 Słownik politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 40.
43 Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 28–30.
44 M. Żmigrodzki (red.), Encyklopedia politologii, t. V: Stosunki międzynarodowe, wyd. II, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 70–78.
45 J. Sutor, Leksykon dyplomatyczny, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2010, s. 55–58.
40 M. Karwat, J. Ziółkowski (red.), Leksykon pojęć politycznych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, s. 40–46.
bezpeczeństwo wewnętrzne – bez-pieczeństwo krajowe (ang. homeland security)
– – – – – – – – + – –
bezpieczeństwo
zbiorowe + – – – – – + + + –
Zestawienie unaocznia nie tylko różnice w doborze haseł w poszczegól-nych opracowaniach, ale też różnice w stosowaniu i rozumieniu terminów (narodowy/państwowy), co po części wynika z charakteru zmiennego opisywa-nych kategorii (stanu stosunków społeczopisywa-nych, poczucia tego stanu i środków do jego osiągnięcia)41 czy określonych postaw badawczych oraz rozwoju nauki.
Nienotowany we współczesnych słownikach termin bezpieczeństwo publiczne (obok bezpieczeństwo pracy) pojawił się już w Encyklopedii nauk politycznych, wydanej w r. 193642. Definicja jest warta przytoczenia, gdyż ujmuje bezpie-czeństwo publiczne w opozycji do bezpieczeństwa innych (niepublicznych) podmiotów: 36373839
„Przez b.p. w obszerniejszem znaczeniu rozumiemy bezpieczeństwo bliżej nieokre-ślonego ogółu osób i ich mienia, znajdujących się na pewnym administrowanym obszarze, na który dostęp w zasadzie jest nieograniczony. W tem znaczeniu odróż-niamy b.p., którego zapewnienie należy do władz i organów, sprawujących funkcje ogólnoadministracyjne (u nas Minister Spraw Wewnętrznych, wojewodowie i sta-rostowie oraz policja państwowa) zarówno od bezpieczeństwa pewnych kategoryj osób, jak i od bezpieczeństwa indywidualnego” (t. I, s. 423).
Słownikiem języka polskiego, w którym zostało wymienione zestawienie bezpieczeństwo publiczne, był słownik z 1861 r.
Źródeł współczesnych terminów można szukać w XVI-wiecznej literaturze prawno-politycznej, już wtedy wyraz bezpieczeństwo odnoszony był do sfery stosunków społeczno-politycznych. W Słowniku polszczyzny XVI wieku odno-towane zostały np. połączenia: bezpieczeństwo Rzeczypospolitej („gdyby szlachta mieszkała w mieście? Pewnie i obyczaje byłyby lepsze ... i bespieczeństwo Rzeczypospolitej warowniejsze”43) i miłej Ojczyzny („do żadnych fakcyj sie nie przywięzując/ ale tylko do zdrowia i bezpieczeństwa miłej Ojczyzny”44), prześpieczeństwo pospolite („A jeśliby kto takową wolność i prześpieczeństwo
41 Ibidem, s. 41.
42 E. J. Reyman (red. nacz.), Encyklopedia nauk politycznych (zagadnienia społeczne, poli-tyczne i gospodarcze), t. I, Wydawnictwo Instytutu Społecznego i Instytutu Wydawniczego
„Biblioteka Polska” w Warszawie, Warszawa 1936, s. 423–424.
43 Ł. Górnicki, Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich, b. druk., Kraków ok. 1587. Cytaty podane za: SXVI.
44 Philopolites, to jest miłośnik ojczyzny albo o powinności dobrego obywatela, ojczyźnie dobrze chcącego i onę miłującego, krótki traktat, druk. M. Wirzbięta, Kraków 1588.
pospolite [libertatem et securitatem publicam ....] zgwałcił: takowy ma bydź karan”45) oraz niebezpieczeństwo tak wnętrzne jako zewnętrzne46. Niewątpliwie historia polskiej terminologii politycznej (czy politologicznej) czeka na swoje opracowanie.4041
4. Streszczenie
Wyraz bezpieczeństwo notują słowniki języka polskiego od XVI wieku, jest to formacja odprzymiotnikowa, utworzona za pomocą sufiksu -stwo, oboczna do formacji bezpieczność. Wcześniej – w dobie staropolskiej – w znaczeniu ‘bez-pieczeństwo, brak zagrożenia’ występowały derywaty utworzone za pomocą sufiksów -ość i -stwo (-istwo) od przymiotnika przezpieczny, czyli przezpiecz-ność, przezpieczeństwo. Formy utworzone za pomocą sufiksu -ość w tej grupie nazw od XVI wieku są typem regresywnym, ostatecznie wychodzą z użycia w wieku XX. Do warstwy archaicznej słownictwa w wieku XIX należały też formy pochodzące od przymiotnika przezpieczny. W XX-wiecznych słownikach języka ogólnego bezpieczeństwo w znaczeniu specjalistycznym jest opatrzone kwalifikatorem polityczny (politologiczny).
45 Statuta i metryka przywilejów koronnych... zebranych przez Stanisława Sarnickiego, druk.
J. Januszowski, Kraków 1594.
46 Ibidem.