bezpieczeństwa międzynarodowego
4. Neoliberalizm a bezpieczeństwo międzynarodowe
Badania stosunków międzynarodowych w okresie zimnej wojny w znacznej mierze podporządkowane były konfliktowi dwóch przeciwległych bloków ideologicznych – demokratycznego Zachodu i socjalistycznego Wschodu.
W pogłębiającej się atmosferze nieufności lat 80. XX wieku na pierwszy plan wysunęły się kwestie związane bezpośrednio z bezpieczeństwem międzyna-rodowym26. O ile zagadnienie siły militarnej i bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych były niejako wpisane w program badawczy neorealizmu, to nurt liberalny teorii stosunków międzynarodowych skupiał się głównie na zagadnieniach związanych ze współpracą państw, wymianą handlową i ogól-nie stosunkami ekonomicznymi. Nie znaczy to jednak, że kwestie związane z bezpieczeństwem międzynarodowym były pomijane. Zagadnienia anar-chii i stabilności systemu międzynarodowego stały na pierwszym miejscu w badaniach głównych przedstawicieli paradygmatu neoliberalnego, takich jak Robert Keohane czy Robert Axelrod.
Neoliberałowie zgadzali się z Kennethem Waltzem co do faktu, że anar-chia jest najważniejszą cechą systemu międzynarodowego. Zapożyczyli też i uwzględnili w swoich badaniach jego koncepcje na temat struktury sys-temu międzynarodowego. Rozdźwięk z neorealizmem występował jednak w głównie w zakresie określenia roli państwa w systemie międzynarodo-wym, które przez liberałów było uważane nie tylko za reprezentanta ogólnie pojmowanych interesów narodowych, lecz także za przedstawiciela aktorów subnarodowych27. W przeciwieństwie do badaczy realistycznych liberałowie prezentowali stanowisko głoszące, że nie równowaga sił i kumulacja potęgi, lecz współpraca, rozwój handlu i budowanie instytucji międzynarodowych będą mieć największy wpływ na stabilizację systemu międzynarodowego i wzrost poziomu bezpieczeństwa.
Powstały na przełomie lat 70. i 80. XX wieku neoliberalizm można potrak-tować jako swoiste uzupełnienie neorealizmu, dzięki zachowaniu jego najważ-niejszych założeń i uzupełnienie ich o inspiracje zaczerpnięte z takich dziedzin wiedzy jak ekonomia, socjologia czy prawo międzynarodowe. W odróżnie-niu jednak od realistów, bezpieczeństwo międzynarodowe nie jest dla neo-liberałów głównym obszarem zainteresowania w analizie stosunków mię-dzynarodowych. Nie zmienia to faktu, że badaczom z nurtu neoliberalizmu udało się wprowadzić wiele istotnych akcentów do współczesnych badań nad tym zagadnieniem.
Jedną z najważniejszych koncepcji neoliberalizmu, która sformuło-wana została przez dwóch wybitnych przedstawicieli tego nurtu – Roberta
26 Zob. B. Buzan, People, States & Fear. An agenda for international security studies in the post-cold war era, 2nd ed., ECPR Press, Colchester 1991.
27 R. Zięba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:]
idem (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, WAiP, Warszawa 2008, s. 35.
Keohane’a i Josepha Nye’a – jest koncepcja współzależności (interdependence).
Powyżsi badacze twierdzili, że współzależność, definiowana jako wzajemna zależność ludzi i rządów od wpływu swoich odpowiedników w innych kra-jach28, jest czymś więcej niż jedynie sumą wzajemnych powiązań między państwami, w odpowiedzi na co przedstawili teorię „kompleksowej współ-zależności” (complex interdependence) jako pewnego rodzaju idealnego modelu współzależności. Wskazali też na jej podstawowe cechy:
1. połączenie społeczeństw za pośrednictwem wielu kanałów (interakcji) pod postacią stosunków transnarodowych w tym m.in. formalne i nie-formalne więzi między elitami rządowymi, nienie-formalne więzi między elitami pozarządowymi państw (np. poprzez kontakty osobiste, pocztę, telekomunikację), udział w organizacjach transnarodowych (np. praca w korporacjach transnarodowych);
2. wieloaspektowość i niehierarchiczność zakresu przedmiotowego wza-jemnych relacji między państwami;
3. utrata na znaczeniu siły militarnej w stosunkach międzynarodowych w związku z pogłębianiem się współzależności między państwami danego regionu29.
Istotności teorii współzależności dla badań nad bezpieczeństwem między-narodowym polega na włączeniu do analizy bezpieczeństwa państw takich zagadnień jak zagrożenia ekologiczne, ekonomiczne, cybernetyczne czy też związane z problematyką energii i bezpieczeństwa surowcowego (sam libe-ralizm współzależności narodził się wszakże jako reakcja na kryzys energe-tyczny początku lat 70. XX wieku)30.
Dla myśli liberalnej jednym z najważniejszych czynników stabilizujących system międzynarodowy był handel i współzależność ekonomiczna państw.
Już Adam Smith w swoim monumentalnym dziele zatytułowanym „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” z 1776 roku wskazał na ist-niejącą zależność pomiędzy wolnym handlem między państwami a pokojem (w przeciwieństwie do merkantylizmu, który wcześniej czy później prowadził nieuchronnie do konfliktu i wojny)31.
Z perspektywy współczesnych badań naukowych trudno wykazać, że sam fakt istnienia swobodnego handlu między państwami zapobiega występowaniu
28 R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 118.
29 R.O. Keohane, J.S. Nye jr, Power and interdepndence. 4th editon, Longman, New York 2011, s. 19–24; B. Skłodowski, R. Tenerowicz, Bezpieczeństwo wewnętrzne państw europejskich jako przykład obszaru badań między nauką o polityce a nauką o stosunkach międzynarodowych, [w:] J. Czaputowicz (red.), Studia europejskie. Wyzwania interdyscyplinarności, WDiNP, War-szawa 2014, s. 282.
30 A. Wojciuk, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, [w:] R. Kuźniar i in., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 432.
31 A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tom 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
konfliktów, jednakże, jak twierdzą liberałowie, w jego konsekwencji państwa i ich społeczeństwa inaczej postrzegają swoją możliwości, co może skutkować mniejszą skłonnością do podejmowania działań prowadzących do wojny32. Rozwój powiązań handlowych miedzy państwami związany jest nieodłącz-nie z postępem procesów globalizacyjnych. Zresztą jak zauważa Thomas F. Friedman w swojej „teorii zapobiegania konfliktów Della” (Dell theory of Conflict Prevention) „żadne z państw, które należą do ważnego globalnego łańcucha dostaw (...) nie będzie toczyć wojny z innym takim państwem.
Kraje te nie chcą bowiem już ze sobą walczyć. Chcą terminowo dostarczać towary i usługi i cieszyć się wyższym poziomem życia”33. Nie bez powodu większość konfliktów, które wybuchły po 1989 r. w krajach wysoko rozwi-niętych, miało charakter wewnętrzny, a nie międzynarodowy34.
Tym, co w największym stopniu odróżnia neoliberalizm od neoreali-zmu, jest fakt przypisywania dużego znaczenia instytucjom międzynarodo-wym (dlatego też podejście to, szczególnie w wariancie rozwijanym przez Roberta Keohane’a, nazywane jest zamiennie liberalnym instytucjonalizmem).
Instytucje międzynarodowe, rozumiane jako organizacje międzynarodowe (ale również prawo międzynarodowe, reżimy międzynarodowe etc.) są pomijane w badaniach realistów, jako mało istotne i będące jedynie narzędziem realizacji interesów państw (a w szczególności mocarstw). Zdaniem neoliberałów zaś stanowią one główne źródło przezwyciężania negatywnych skutków anarchii w systemie międzynarodowym, a wielu przypadkach mogą również pełnić funkcję samodzielnych aktorów na arenie międzynarodowej (tyczy się to orga-nizacji międzynarodowych). Twórca liberalizmu instytucjonalnego – amery-kański badacz Robert Keohane – twierdził, że współpraca między państwami może zostać osiągnięta w najwyższym stopniu dzięki budowaniu multilate-ralnych instytucji międzynarodowych opartych na zasadach libemultilate-ralnych35.
Liberalny instytucjonalizm, podobnie jako neorealizm, zakłada, że pań-stwa są racjonalnymi, egoistycznymi aktorami działającymi i podejmującymi współpracę głównie we własnym interesie. Tam jednak gdzie realiści oddzie-lają kwestie ekonomiczne od kwestii związanych z bezpieczeństwem36, neo-liberałowie przyjmują jednolite ramy analityczne, podkreślając, że pomimo braku jasnego rozróżnienia miedzy kwestiami bezpieczeństwa międzynaro-dowego i ekonomii, ich analiza powinna skupiać się na roli instytucji
mię-32 Nye, Konflikty…, op. cit., s. 79.
33 T. L. Friedman, Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku, Rebis, Poznań 2006, s. 529–530.
34 J.D. Fearon, D.D. Laitin, Ethnicity, Insurgency, and Civil War, “The American Politi-cal Science Review”, vol. 97, n. 1 (Feb., 2003).
35 R.O. Keohane, Twenty Years of Institutional Liberalism, “International Relations”, vol. 25, n. 2, 2012.
36 Zob. C. Lipson, International Cooperation in Economic and Security Affairs, “World Politics”, vol. 37 (October 1984); John J. Mearsheimer, The False Promise of International Institutions, “International Security”, vol. 19, No. 3 (Winter, 1994–1995).
dzynarodowych w dostarczaniu informacji państwom37. Instytucje niwelują zatem skutki anarchii i pomimo ciągłego istnienia zagrożeń w systemie międzynarodowym, państwa są w stanie podejmować racjonalne decyzje.
Dokonują tego dzięki instytucjom międzynarodowym, a nie wyłącznie za ich pośrednictwem. Używając języka teorii gier, dzięki instytucjom możliwe jest unikniecie dylematu więźnia (a raczej podchodzenie do niego wielokrotnie bez ujemnych konsekwencji38) i osiągnięcie jak najwyższych korzyści z podej-mowanej przez państwa współpracy na szczeblu międzynarodowym, czy to w obszarze bezpieczeństwa, czy ekonomii39.
Warto zaznaczyć, że instytucje międzynarodowe w kontekście bezpieczeń-stwa międzynarodowego występowały już wcześniej w badaniach teoretyków liberalnych, szczególnie tych z zakresu integracji regionalnej. Interesujące z tej perspektywy są badania funkcjonalisty Karla Deutscha, który wraz z kie-rowanym przez siebie zespołem badaczy stworzył pojęcie „wspólnoty bez-pieczeństwa”. Deutsch przedstawił tzw. komunikacyjną teorię integracji40, według której komunikowanie następuje na wielu płaszczyznach integracji międzyludzkiej (np. poprzez turystykę, pocztę itp.), jak również przez zawie-ranie kontraktów i dokonywanie transakcji między obywatelami państw.
Integracja następuje poprzez komunikowanie między jednostkami i budo-wanie poczucia „my” („we” feeling), co doprowadza do powstania „wspól-noty bezpieczeństwa”, czyli obszaru na którym występowanie ryzyka wojny praktycznie zanika. Instytucjonalizacja takich „wspólnot bezpieczeństwa” jest zatem ważnym elementem przeciwdziałania skutkom anarchii i podnoszenia poziomu bezpieczeństwa w skali międzynarodowej.
37 Zob. R. Axelrod, R.O. Keohane, Achieving Cooperation under Anarchy: Strategies and Institutions, “World Politics”, vol. 38, No. 1 (Oct., 1985).
38 Zob. R. Axelrod, The Evolution of Cooperation, Basic Books, New York 1984.
39 Zob. R.O. Keohane, L.L. Martin, The Promise of Institutionalist Theory, “International Security”, vol. 20, No. 1 (Summer, 1995).
40 K.W. Deutsch et. al, Political Community and the North Atlantic Area. International Organization in the Light of Historical Experience, Princeton University Press, Princeton 1957.