Idealizm i bezpieczeństwo zbiorowe

Żeby w pełni zrozumieć źródła pojmowania przez teoretyków liberalnych zagadnienia bezpieczeństwa międzynarodowego, należy cofnąć się do początku XX wieku, kiedy to zaczęła kształtować się nauka o stosunkach międzynaro-dowych. Pierwotna wersja liberalizmu, zwana „idealizmem”, lub w sposób pejoratywny „utopizmem”, nie była w żadnym wypadku paradygmatem nauko-wym i jako taka nie niosła ze sobą też narzędzi badawczych przydatnych do badania rzeczywistości międzynarodowej. Niemniej, stanowiła istotny krok w rozwoju dyscypliny oraz była punktem wyjścia do wszystkich późniejszych debat teoretycznych.

Idealiści, których najbardziej znanym przedstawicielem był Woodrow Wilson, politolog i prezydent Sanów Zjednoczonych, za przedmiot swoich rozważań obrali zagadnienie dążenia do osiągnięcia trwałego pokoju między państwami. W świecie dotkniętym przez katastrofalną w skutkach I wojnę

14 B. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Muza, Warszawa 2001.

15 T.L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację, Rebis, Poznań 2001.

16 Zob. artykuły krytyczne wobec teorii demokratycznego pokoju [w:] M.E. Brown, S.M. Lynn-Jones, S.E. Miller (eds.), Debating the Democratic Peace, MIT Press, Cambridge 1996.

17 J.J. Mearsheimer, Back to the future: instability in Europe after the Cold War, “Interna-tional Security”, vol. 15, No. 1, (Summer 1990).

światową ówcześni naukowcy stawiali sobie za cel rozwiązanie odwiecznego problemu wojny i wypracowania najskuteczniejszego sposobu uniknięcia kolejnego konfliktu międzynarodowego na tak olbrzymią skalę.

Za przyczynę wybuchu I wojny światowej idealiści uznali funkcjonowa-nie systemu równowagi sił ustanowionego w Europie po zakończeniu wojen napoleońskich w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego. System ten, pomimo utrzymywania względnej stabilizacji stosunków między wielkimi mocarstwami, nie zapobiegał jednak eskalacji kolejnych konfliktów mię-dzynarodowych, a jego zupełne załamanie w 1914 roku doprowadziło do wybuchu najkrwawszej wojny w historii ludzkości (a przynajmniej do czasu wybuchu II wojny światowej).

Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego stało się naj-ważniejszym zagadnieniem debatowanym przez badaczy stosunków między-narodowych należących do nurtu idealistycznego. I choć trzeba się zgodzić z Edwardem H. Carrem, że rozważania idealistów z nauką miały niewiele wspólnego¹⁸, niewątpliwym atutem tego podejścia był właśnie jego główny przedstawiciel – prezydent Wilson – który posiadał moc sprawczą, by wdro-żyć w życie idealistyczne koncepcje na temat zapewniania pokoju na świecie.

Owocem tych dążeń było powstanie w 1920 roku instytucji międzynarodo-wej, stanowiącej filar nowego międzynarodowego systemu bezpieczeństwa zbiorowego – Ligii Narodów.

Z założenia system bezpieczeństwa zbiorowego miał być alternatywą dla formy sojuszu przybierającego formę systemu zbiorowej obrony. System zbiorowej obrony to forma sojuszu, w którym zagrożenie pochodzi zawsze z zewnątrz systemu. Sama struktura systemu jest zamknięta i ekskluzywna w stosunku do państw spoza systemu. Niejako w charakter takiego systemu zawsze wpisane jest istnienie wroga (zagrożenia zewnętrznego), przeciw któ-remu system ten powstaje. Za przykład systemu zbiorowej obrony można wskazać sojusze blokowe powstałe w epoce zimnej wojny – Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) albo Układ Warszawski (UW).

System bezpieczeństwa zbiorowego, zgodnie z założeniami wczesnych liberałów, miał działać według odmiennej logiki. Po pierwsze, miał przy-brać formę inkluzywną – otwartą dla wszystkich zainteresowanych państw, a w dłuższej perspektywie faktycznie obejmować wszystkie suwerenne pod-mioty systemu międzynarodowego. Po drugie, system bezpieczeństwa zbio-rowego miał przeciwstawiać się zagrożeniom płynącym z wewnątrz systemu (jako, że docelowo jego zakresem podmiotowym miały być objęte wszyst-kie państwa). Nieodłącznym elementem systemu miały być procedury roz-strzygania sporów, na etapie umożliwiającym rekoncyliację państw poprzez negocjacje, przy arbitrażu instytucji powołanych w ramach systemu i bez konieczności odwoływania się do rozwiązań siłowych lub sankcji.

18 E.H. Carr, The Twenty Years’ Crisis, 1919-1939. An Introduction to the Study of Inter-national Relations, Perennial, New York 2002 (oryginalne wydanie: 1939).

Podstawowe różnice między koncepcją bezpieczeństwa zbiorowego a kon-cepcją zbiorowej obrony przedstawia poniższa tabela:

Tabela 1. Porównanie koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego i zbiorowej obrony Kryterium Bezpieczeństwo zbiorowe Zbiorowa obrona Pochodzenia zagrożenia Z wewnątrz systemu Z zewnątrz systemu Zasięg systemu Uniwersalny, inkluzywny Ograniczony, ekskluzywny

Instytucjonalizacja Konieczna Niekonieczna

Funkcje Operacje pokojowe Obrona przed agresją

Przykłady ONZ, OBWE NATO

Źródło: Jacek Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 138.

Utworzenie Ligi Narodów było przedsięwzięciem niezwykle ambitnym jak na swoje czasy, lecz jednocześnie już od samego początku swojego funk-cjonowania skazanym na porażkę. Nieprzystąpienie do organizacji jej głów-nego pomysłodawcy – Stanów Zjednoczonych – oraz brak mechanizmów pozwalających sankcjonować państwa jawnie łamiące postanowienia traktatu założycielskiego, skazały Ligę na klęskę, która musiała przyjść wcześniej lub później. Wraz z nią oczywistym stało się, że idealistyczne założenie będące podwaliną systemu zbiorowego bezpieczeństwa Ligi, nie sprawdziło się w rze-czywistości, działając na korzyść argumentów realistów oraz realistycznej wizji świata w ramach tzw. pierwszej Wielkiej Debaty¹⁹ wśród badaczy sto-sunków międzynarodowych.

Największym grzechem Ligi Narodów była jej bierność. Twórcy Ligii stali na stanowisku, że jeśli opinia publiczna wobec agresywnego państwa będzie wystarczająco silna, to żadne sankcje nie będą potrzebne. W 1931 roku Japonia dokonała ataku na Mandżurię – był to pierwszy przypadek otwartej agresji jednego państwa członkowskiego Ligii Narodów na drugie.

Pomimo protestów zgłaszanych przez Chiny żadne zdecydowane działania ze strony społeczności międzynarodowej nie nastąpiły, a do 1932 roku Japonia podporządkowała sobie cały obszar Mandżurii. Nieskuteczność Ligii została wskazana przez Carra jako przykład oderwania utopijnych idei od rzeczywi-stości, zaś niektórzy badacze twierdzili, iż gdyby nie pozostała bierna w Azji i Afryce (agresja Włoch na Abisynię w 1935 r.) to być może nie doszłoby do

19 Używanie określania „pierwsza Wielka Debata” może być mylące ze względu na kontrowersje w środowisku naukowym odnośnie jej faktycznego przebiegu. Stanowisko negujące istnienie Wielkiej Debaty przedstawia m.in. Peter Wilson argumentując, że żaden spójny idealistyczny, czy też utopijny, paradygmat w nauce o stosunkach międzynarodo-wych nigdy tak naprawdę nie istniał, zob. Peter Wilson, The Myth of the ‘First Greate Debate’,

“Review of the International Studies”, 1998, 24, s. 1–16.

późniejszej hitlerowskiej agresji w Europie²⁰. Niemniej, w obliczu powszech-nej i szerokiej krytyki Ligi Narodów łatwo zapominać, że w trakcie dwóch dekad trwania okresu międzywojennego nie wszystkie jej działania okazały się być zupełną porażką. Jako przykład można tutaj wskazać zażegnanie grecko-bułgarskiego konfliktu w 1925 roku²¹.

Zdaniem realisty Edwarda Carra²² Liga Narodów była wysoce nieefek-tywną i nie przystającą do rzeczywistości organizacją międzynarodową, pro-mującą utopijną koncepcję bezpieczeństwa zbiorowego (stojącą w opozycji do realistycznej koncepcji równowagi sił) oraz będącą niejako symbolem kryzysu występującego w stosunkach międzynarodowych w okresie międzywojennym.

Jednak jak dowodzi Leonard Woolfe, Liga mogłaby być określana jako utopijna tylko wtedy, jeśli jej ideałów osiągnięcia trwałego pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego nie dałoby się nigdy osiągnąć w rzeczywistym świecie²³. Aczkolwiek należy zgodzić sie z Johnem H. Herzem, że idealizm zdobywał największe uznanie tylko wtedy, gdy postulowane ideały nie były jeszcze wcie-lone w życie. Swoiste zjawisko degeneracji liberalnych ideałów można było jego zdaniem zaobserwować najlepiej właśnie w sferze międzynarodowej²⁴.

Liga Narodów została ostatecznie rozwiązana w 1946 roku (a więc już po utworzeniu swojego duchowego i ideowego spadkobiercy – Organizacji Narodów Zjednoczonych). Liberalizm jako taki nie zniknął co prawda zupełnie z teoretycznej debaty o stosunkach międzynarodowych, jednakże na dłuższy czas został wyparty przez myśl realistyczną, a w późniejszym okresie także przez szkołę behawioralną. To co przyniosła późniejszym teoretykom libera-lizmu refleksja nad sukcesami i porażkami okresu międzywojnia, to konklu-zja dotycząca konieczności odejścia od rozważań normatywnych wczesnych idealistów i przyznanie słuszności przynajmniej części zarzutów realistów.

Liberalizm lat 60. i początku lat 70. XX wieku skupiał się głownie na proce-sach integracyjny w Europie Zachodniej oraz Ameryce Łacińskiej, odchodząc niejako w cień głównego nurtu rozważań o stosunkach międzynarodowych.

Sytuacja ta zmieniła się w praktyce dopiero na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, kiedy to wykształcił się paradygmat neoliberalny powstały w wyniku połączenia liberalnej wizji ludzkiej natury i rzeczywistości międzynarodowej charakterystycznej dla klasycznych liberałów z neorealistycznym pozytywi-stycznym podejściem do analizy systemu międzynarodowego zaproponowa-nym przez Kennetha Waltza²⁵.

20 S.L. Caruthers, Historia stosunków międzynarodowych 1900–1945, [w:] J. Baylis, S. Smith (red.), Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 90.

21 Zob. szerzej: S. Sierpowski, Liga Narodów w latach 1919–1926, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.

22 E.H. Carr, The Twenty Years’..., op. cit.

23 L. Woolf, Utopia and Reality, “Political Quarterly”, vol. 11, No. 2, (April–June, 1940).

24 J.H. Herz, Idealist Internationalism and the Security Dilemma, “World Politics”, vol. 2, n. 2 (Jan., 1950).

25 K. Waltz, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scho-lar, Warszawa 2010.