Pojęcie „bezpieczeństwa demokratycznego”

Bezpieczeństwo jest zjawiskiem wieloaspektowym¹⁶. Chodzi o złożony pro-blem zarówno z punktu widzenia jego zdefiniowania, ale też określenia, jakie czynniki mają tu znaczenie przesądzające¹⁷. Przybywa dziedzin przedmiotowo wyodrębnianego bezpieczeństwa (polityczne, ekonomiczne, socjalne, ekolo-giczne, informatyczne etc.), a także dostrzega się coraz częściej powiązania między różnymi jego czynnikami składowymi oraz między jego wymiarami¹⁸. Eksponowane są różne typy bezpieczeństwa i jego zróżnicowane aspekty¹⁹. Istotne jest zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny kontekst bezpieczeństwa²⁰.

Szczególne miejsce w tym rozumowaniu zajmują aspekty militarne²¹. Brak równowagi militarnej między państwami czy systemami państw jest niewątpliwie jednym z najbardziej charakterystycznych źródeł zagrożenia dla bezpieczeństwa. Jednak aspekty wojskowe nie wyczerpują wszystkich zjawisk, które należy uwzględnić przy analizie uwarunkowań bezpieczeństwa. Istotną rolę w tym myśleniu muszą bowiem odgrywać źródła konfliktów i sposoby przeciwdziałania im.

Wśród źródeł konfliktów, stanowiących zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego, szczególnego znaczenia nabierają te, które wiążą się ze spo-rami o charakterze narodowym, etnicznym i religijnym Widać to było na Bałkanach, a także w konflikcie cypryjskim²². Istotnego znaczenia dla bez-pieczeństwa nabiera demokratyczna stabilizacja, zwłaszcza w okresie trud-nych wyzwań, jakie niesie proces transformacji. Można to było zaobserwować w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 r.²³ Doświadczenia te pokazały, że nie da się zbudować trwałego bezpieczeństwa europejskiego bez wdrożenia przez państwa zasad demokratycznych²⁴. Również zagroże-nie terroryzmem może być wiązane z zagroże-nierozwiązanymi problemami

naro-16 Zob. J. Pilegard et al., Multidimensional Security, “Studia Diplomatica” 2006, nr 1, s. 117 i nast.

17 M. Rifkind, European Security, “Studia Diplomatica” 1995, nr 3, s. 17.

18 J. Stańczyk, Wielowymiarowość bezpieczeństwa – zarys problematyki, [w:] J. Dębowski, E. Jarmoch, A. W. Świderski (red.), Bezpieczeństwo człowieka a proces wsparcia społecznego, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 13.

19 Zob. Ch.W. Hughes, L.Y. Meng (eds.), Security Studies: a Reader, Routledge, London-New York 2011.

20 J. Jaskiernia, Wewnętrzny i zewnętrzny kontekst bezpieczeństwa międzynarodowego państwa – komentarz, [w:] S. Dębski i B. Górka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodo-wego państwa, PISM, Warszawa 2003, s. 245.

21 Zob. A. Lake, Defining Missions, Setting Deadlines: Meeting New Security Challenges in the Post-Cold War World, “US Department of State Dispatch” 1996, nr 12, s. 129.

22 C.L. Powell, Ph. Zelikow, F.S. Larrabee, European Security, “Survival” 1992, No. 2, s. 45.

23 D.N. Nelson, Democracy, Markets and Security in Eastern Europe, “Survival” 1993, No.

2, s. 168.

24 M. Rifkind, European Security, „Studia Diplomatica” 1995, No. 3, s. 28.

dowościowymi, etnicznymi i religijnymi, które niejednokrotnie znajdują się u podłoża tego zjawiska²⁵. Rozwiązywanie tych problemów następuje m.in.

drogą internacjonalizacji w poszczególnych państwach międzynarodowych standardów demokratycznych i prawnoczłowieczych, oferowanych przez orga-nizacje międzynarodowe²⁶.

Podobną prawidłowość możemy zaobserwować także na innych konty-nentach. Na przykład w Afryce istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa wynika gównie z konfliktów rodzących się na tle sprzeczności etniczno-kulturalnych i to musi rzutować na instytucjonalizację ochrony bezpieczeństwa na tym kontynencie²⁷.

Właśnie w tym kontekście zrodziła się koncepcja „bezpieczeństwa demo-kratycznego” (democratic security)²⁸, wiązana nieraz zawężająco z innymi wartościami, takimi jak „bezpieczeństwo socjaldemokratyczne”²⁹. Koncepcji tej nie należy utożsamiać z szeregiem koncepcji (problemów) powiązanych merytorycznie z problematyką demokracji w stosunkach międzynarodowych.

Należy tu niewątpliwie kwestia legitymacji demokratycznej dla bezpieczeń-stwa europejskiego i polityki obronnej³⁰, uwzględnienia demokratycznych wyzwań w jej kreowaniu³¹ i zapewnienia demokratycznej kontroli nad Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa³². Jednym z aspektów jest udział społeczeństwa obywatelskiego w oddziaływaniu na kierunki działal-ności międzynarodowych organizacji bezpieczeństwa³³. Istotne znaczenie ma problem zasadności polityki, która wiąże kwestie bezpieczeństwa z dążeniem podmiotów międzynarodowych do ustanowienia demokratycznych rządów

25 P. Wilkinson, Terrorism versus Democracy: the Liberal State Response, 3^rd ed., Routledge, Abington 2011, s. 34.

26 J. Jaskiernia, Proces internacjonalizacji standardów demokratycznych i prawnoczłowieczych we współczesnych stosunkach międzynarodowych (uwarunkowania – aksjologia – perspektywy) [w:]

J. Jaskiernia (red.), Wpływ standardów międzynarodowych na rozwój demokracji i ochronę praw człowieka, t. I, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013, s. 158.

27 Zob. W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 43.

28 J. Jaskiernia, Bezpieczeństwo demokratyczne jako wymiar bezpieczeństwa europejskiego, [w:] T. Jarocki, W. Sokała (red.), Polityka bezpieczeństwa na Starym Kontynencie, Wydawnic-two Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 89.

29 Zob. N. Petersen, The Scandilux Experiment: Towards a Transnational Social Democratic Security Perspective?, “Cooperation and Conflict” 1985, nr 1, s. 4.

30 W. Wagner, The Democratic Legitimacy of European Security and Defence Policy, Institute for Security Studies, Paris 2005, s. 3.

31 H. Sjursen, Democratic Challenges to the EU’s Foreign and Security Policy [w:] E.O. Erik-sen, J.E. Fossum (eds.), Rethinking Democracy and the European Union, Routledge, Abignton 2012.

32 C. Caballero-Bourdot, Interparliamentary Scrutiny of the CFSP: Avenues for the Future, Institute for Security Studies, Paris 2011, s. 7

33 P. Mayer, Civil Society Participation in International Security Organizations: the Cases of NATO and the OSCE [w:] Civil Society Participation in European and Global Governannce: a Cure for the Democratic Society?, Palgrave Macmilla, Basinstoke 2008.

tam, gdzie nie miały one miejsca³⁴. Swą specyfikę ma też zagadnienie bezpie-czeństwa rządzenia w fazie budowania pokoju po zakończeniu konfliktów³⁵. Niewątpliwe związki występują między „bezpieczeństwem demokratycz-nym” a koncepcją „bezpieczeństwa ludzkiego” (human security)³⁶. Nawiązuje to do istotnej przesłanki bezpieczeństwa, jaką jest ochrona praw i wolności jednostki³⁷. Właśnie dla ochrony „bezpieczeństwa ludzkiego” podejmowane były zagraniczne interwencje UE w Azji i Afryce³⁸. Rozumienie „bezpieczeń-stwa ludzkiego” uwzględnia postrzeganie tego pojęcia zarówno w ujęciu sze-rokim, kładącym nacisk na zaspakajanie podstawowych potrzeb człowieka, jak i wąskim, koncentrującym się na politycznych aspektach praw i wolności jednostek. Podkreśla się, że human security nie należy traktować jako koncepcji przeciwstawnej dla bezpieczeństwa narodowego, lecz jako uzupełniającą bądź alternatywną³⁹. Wydaje się, że pojęcie „uzupełniająca” trafniej odzwierciedla charakter tej koncepcji

Wiele elementów zbieżnych z koncepcją „bezpieczeństwa demokratycz-nego” odnajdujemy w koncepcji „demokratycznego pokoju”⁴⁰, a zwłaszcza w tezie, że poszerzanie demokracji w systemach politycznych państw przy-czynia się do budowania „demokratycznej strefy pokoju”⁴¹. Tak strefą ma się stać w założeniu Europa⁴², ale rozwój wypadków na Ukrainie, w Czeczenii, na Naddniestrzu czy w Gruzji wskazuje, że realizacja tego celu odsuwa się w czasie.

Powiązana z tym jest koncepcja „budowy pokoju demokratycznego”, która – w przypadku Unii Europejskiej – znalazła szczególne zastosowanie na Bałkanach⁴³.

34 T. Smith, In Defense of Intervention, “Foreign Affairs” 1994, nr 6, s. 36.

35 A. Bryden, H. Hänggi (eds.), Security Governance in Post-Conflict Peacebuilding, Lit, Münster 2005.

36 Zob. G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 227.

37 J. Jaskiernia, Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki [w:] J. Symo-nides (red.), Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 279; idem, Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki w Polsce – obszary koegzystencji i konfliktu tych wartości w kontekście realizacji standardów mię-dzynarodowych i wewnętrznych [w:] J. Jaskiernia (red.), Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki we współczesnym świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanow-skiego, Kielce 2012, s. 58.

38 Por. M. Martin, M. Koldor (eds.), The European Union and Human Security: External Interventions and Missions, Routledge, Abington 2010.

39 K.P. Marczuk, Bezpieczeństwo wewnętrzne państw członkowskich Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012, s. 55.

40 B. Russett, Grasping the Democratic Peace: Principles for a Post-Cold War World, Princ-eton University Press, PrincPrinc-eton 1993, s. 34.

41 R.H. Ullman, Enlarging the Zone of Peace, “Foreign Policy” 1990, No. 80, s. 107.

42 G. Geeraerts, P. Stouthuysen (eds.), Democratic Peace for Europe: Myth or Reality?, VUB Press, Brussels 1999.

43 T.B. Knudsen, Ch.A. Nielsen, International Trusteeship and Democratic Peacebuilding:

the EU and Balkans [w:] S. Blockmans, J. Wouters, T. Ruys (eds.), The European Union and Peacebuilding: Policy and Legal Aspects, T.M.C. Asser Press, The Hague 2010.

Na inny aspekt zwraca koncepcja kształtowania się w stosunkach między-narodowych „prawa do demokratycznego zarządzania”⁴⁴, na które składają się m.in. podlegająca demokratycznej kontroli policja oraz dobra admini-stracja. Celom tym przyświecały np. działania UE w Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii (FYROM)⁴⁵.

W strategii Unii Europejskiej, adresowanej nie tylko do państw kandy-dujących, ale także szerzej, istotne znaczenie ma „promowanie demokracji”, jako przesłanki budowania trwałego bezpieczeństwa⁴⁶. OBWE w szeroko zaangażowało się w popieranie „arabskiej wiosny ludów” i w pomoc dla stabilizacji demokratycznej w państwach Afryki Północnej⁴⁷. Podobne dzia-łania, choć na mniejszą skalę, podjęła Rada Europy⁴⁸.

Pojawiają się wszakże głosy, że promowanie liberalno-demokratycznych rządów poprzez implementowanie zachodnich standardów w państwach poza-europejskich (np. Południowy Pacyfik, Irak) może nieść odwrotny efekt, niż ten, który zakłada koncepcja „bezpieczeństwa demokratycznego” i powodować zwiększenie zagrożenia bezpieczeństwa dla państw, które dokonują interwen-cji celem wdrażania demokratycznych standardów („zglobalizowane ryzyko dla bezpieczeństwa”)⁴⁹. Rządy państw zachodnich muszą więc znaleźć spo-soby na promowanie demokracji, np. na Bliskim Wschodzie, w sposób, który realistycznie będzie odzwierciedlał oczekiwania tamtejszych społeczeństw⁵⁰.

W tej sytuacji powstaje potrzeba rozpoznania, jakie znaczenie nadają koncepcji „bezpieczeństwa demokratycznego” organizacje międzynarodowe, w których koncepcja ta jest eksponowana⁵¹.

44 Zob. S. Marks, What has become of the Emerging Right to Democratic Governance, “Euro-pean Journal of International Law” 2011, No. 2, s. 507.

45 I. Iaonnides, G. Collantes-Celador, The Internal-External Security Nexus and EU Policy/

Rule of Law Missions in the Western Balkans, “Conflict, Security & Development” 2011, No. 4, s. 441.

46 P.J. Caldwell, Mapping out Democracy Promotion in the EU’s External Relations, “Euro-pean Foreign Affairs Review” 2011, No. 1, s. 37.

47 R. Marascalchi, The OSCE Response to the Arab Spring and the Implications for the OSCE Mediterranean Partnership [w:] O. Pavlyuk, A. Vinnikov (eds.), Supporting the Arab Spring:

How the OSCE Can Help Democratic Transition in the MENA Region, “Security and Human Rights”, 2012, No. 3, s. 175.

48 C. Maffuci-Hugel, Z. Taubner, The Council of Europe’s Response to the Arab Spring [w:]

Supporting the Arab Spring…, op. cit., s. 245.

49 W. Clapton, Risk and Hierarchy in International Society: Liberal Interventionism in the Post-Cold War Era, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2014, s. 202.

50 R.D. Asmus, L. Diamond, M. Leonard, A Transatlatic Strategy to Promote Democratic Development in the Broader Middle East, “The Washington Quarterly” 2005, nr 2, s. 19.

51 Zob. J. Jaskiernia, Bezpieczeństwo demokratyczne…, op. cit., s. 89 i nast.; B. Møller, European Security: the Roles of Regional Organisations, Ashgate, Farnham 2012, s. 67 i nast.;

R. Dominguez (eds.), The OSCE: Soft Security for a Hard World: Competing Theories for Understanding the OSCE, P.I.E. Peter Lang, Brussels 2014.

3. Koncepcja bezpieczeństwa demokratycznego w świetle