Zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym po zakończeniu zim-nej wojny spowodowały, że kwestie związane z odpowiedzialnością państwa za bezpieczeństwo, zarówno wewnętrzne i wewnętrzne nabrały biegunowo różnego znaczenia w porównaniu z okresem, gdy większość problemów i wyzwań dla bezpieczeństwa definiowanych było na poziomie państwa naro-dowego. Przekonanie o tym, że obecnie większość problemów bezpieczeństwa międzynarodowego ma wymiar globalny i wymaga tym samym globalnych rozwiązań współgra z narastającą aktywnością aktorów pozapaństwowych wkraczających w obszar bezpieczeństwa międzynarodowego.
Analiza problemów bezpieczeństwa międzynarodowego poprzez pryzmat agencji najczęściej prowadzona jest z punktu widzenia teorii PAT (principal--agent theory) rozwiniętej początkowo do badań nad Kongresem amerykań-skim a następnie zaadoptowanej do studiów europejskich1. Większość prac poświęconych PAT odnosi się do kwestii legitymacji, kontroli nad działaniami agencji i odpowiedzialności ponoszonej przez agencje, a punktem wyjścia dla większości badań nad relacjami zachodzącymi na linii mocodawca-agent jest próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego zdecydowano się dokonać transferu kompetencji na agenta2. Brak jest jednak refleksji związanej z tym, jakie skutki dla bezpieczeństwa międzynarodowego wywołuje funkcjonowanie agen-cji w środowisku międzynarodowym.
Wiąże się z tym także tendencja do przekazywania uprawnień regulacyj-nych w ręce quasi-niezależregulacyj-nych podmiotów działających w środowisku
mię-1 Por. M.A. Pollack, Delegation, agency, and agenda setting in the European Community,
„International Organization” 1997, t. 51, nr 01, s. 99–134; S. Billiet, Principal–agent anal-ysis and the study of the EU: What about the EC’s external relations?, „Comparative European Politics” 2009, t. 7, nr 4, s. 435–454; I. Maher, S. Billiet, D. Hodson, The principal-agent approach to EU studies: Apply liberally but handle with care, „Comparative European Politics”
2009, t. 7, nr 4, s. 409–413; A. Dür, M. Elsig, Principals, agents, and the European Union’s foreign economic policies, „Journal of European Public Policy” 2011, t. 18, nr 3, s. 323–338.
2 M.A. Pollack, Delegation, agency, and agenda setting… op. cit.
dzynarodowym, które zasadniczo różnią się tradycyjnych organizacji między-narodowych, posiadając szeroko określony mandat oraz elastyczną, a wielu przypadkach hybrydową strukturę. Tymi podmiotami są agencje, wskazane przez część autorów jako czwarty z podmiotów zajmujących się globalnym zarządzaniem3. Legitymacja, którą zdobywają wskazane podmioty, podparta wiedzą ekspercką i doświadczeniem na poziomie globalnym, jest na tyle sze-roka i niekwestionowalna, że agencje odgrywają kluczową rolę w kreowaniu współczesnej architektury bezpieczeństwa międzynarodowego. Hybrydowa struktura agencji, skupiających aktorów zarówno publicznych jak i prywat-nych, występujących w strategicznych konstelacjach władzy, jak również wspomniana powyżej elastyczność i wzniesienie na poziom globalny prze-kładają się na stosunkowo silny wpływ agencji na system międzynarodowy, wykraczający poza zadania wyznaczone mandatem. Agencje nie są tylko wyspecjalizowanymi ciałami o charakterze technicznym, których celem jest dokładniejsza regulacja wąsko zdefiniowanych obszarów stosunków między-narodowych. Podmioty te są jednocześnie aktywnymi uczestnikami proce-sów politycznych, wspierającymi lub korygującymi charakter systemu mię-dzynarodowego w obszarach wymagających wiedzy specjalistycznej. Fakt, że agencje tworzone są zarówno przez państwa, jak i z inicjatywy podmiotów prywatnych sprawia, że mamy do czynienia z grupą podmiotów pozostają-cych najczęściej poza demokratyczną kontrolą, która w zamyśle agencji jest zbędna w zestawieniu z globalną wiedzą ekspercką posiadaną przez agencje.
Celem pracy jest wskazanie na ewolucyjny charakter zjawiska agencji w środowisku międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem zmian, jakie pojawiły się po zakończeniu zimnej wojny. Autor stoi na stanowisku, że chociaż wpływ agencji na środowisko międzynarodowe jest nadal ograni-czony, w porównaniu z tym, jaki wpływ mają inni liczący się uczestnicy sto-sunków międzynarodowych, to działania podejmowane przez agencje w rela-cjach z państwami trzecimi jak również z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mają długofalowy wpływ zarówno na kształt środowi-ska międzynarodowegoa także na sytuację wewnętrzną państw delegujących uprawnienia i państw trzecich pozostających poza gronem państw mających wpływ na funkcjonowanie agencji. Ponadto stopniowe zdobywanie szer-szej autonomii decyzyjnej przez niektóre agencje (jak na przykład UNHCR) umożliwia również kształtowanie zakresu bezpieczeństwa jednostek, nie tylko państw bądź instytucji. Ocena agencji wskazanych w niniejszym roz-dziale z pewnością będzie niepełna, gdyż posiadana wiedza nie pozwala, by ocenić realny wpływ, jaki posiadają agencje na środowisko międzynarodowe.
Brak pełnych danych jest jednak wystarczającą przesłanką ku temu, by bli-żej przyjrzeć się zjawisku tworzenia i funkcjonowania agencji i ocenić skalę zmian zachodzących w bezpieczeństwie międzynarodowym.
3 A.M. Kacowicz, Global Governance, International Order, and World Order, [w:] D. Levi-Faur (ed.), The Oxford Handbook of Governance, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 1.
W niniejszym rozdziale zwrócono szczególną uwagę na trzy zagadnie-nia istotne w analizie wpływu agencji na bezpieczeństwo międzynarodowe.
Pierwsze zagadnienie związane jest z analizą czynników pozwalających wyróż-nić agencje jako odrębne podmioty działające w środowisku międzynarodo-wym. Szczególna uwaga poświęcona została zagadnieniu władzy agencji, jak również problematyki struktury tych podmiotów. Kolejnym elementem są zmiany systemowe prowadzące do powstania agencji, mających wpływ na poli-tykę i bezpieczeństwo międzynarodowe, jak również ocenie poddana została aktywność agencji prywatnych, kreujących globalny system bezpieczeństwa.
Podmiotami, które podane zostały szczególnej uwadze, są agencje kształtujące i zapewniające globalne szeroko rozumiane bezpieczeństwo ekonomiczne, zarówno publiczne jak i prywatne oraz te, które charakteryzują się strukturą hybrydową. Trzecim wymiarem analizy jest efektywność agencji w kreowa-niu bezpieczeństwa międzynarodowego, z jednoczesnym wskazaniem, że agencje pełnią przede wszystkim rolę strukturotwórczą. Tym samym agen-cje w znakomitej większości nie posiadają instrumentów do rozwiązywania problemów, ale skupiają się na budowaniu i wspieraniu struktury systemu międzynarodowego, zarówno w wymiarze horyzontalnym jak i wertykalnym.
* * *
Podstawowym pytaniem badawczym związanym z funkcjonowaniem agen-cji w środowisku międzynarodowym jest określenie definiagen-cji badanego zjawiska, co tym samym umożliwia na odróżnienie agencji od pozostałych podmiotów aktywnych w środowisku międzynarodowym. Agencje pod wieloma wzglę-dami są podobne do instytucji i organizacji międzynarodowych, których ist-nienie jest pochodną woli państw. Elementem odróżniającym agencje od wska-zanych podmiotów jest przede wszystkim bardzo wąsko delegowany zakres kompetencji agencji, który początkowo nie wykracza najczęściej poza zapisy konwencji międzynarodowej, dotyczącej problemu ograniczonego przedmio-towo lub poprzez fakt ukonstytuowania agencji przez ograniczoną liczbę pod-miotów. Przedmiotowo ograniczony zakres kompetencji nie oznacza jednak, że agencja nie posiada władzy politycznej, która zawsze wiąże się z podejmowa-niem decyzji mających wpływ na działania państw, instytucji bądź jednostek.
Przedmiotem analizy niniejszej pracy są interesują idee i interesy stojące za funkcjonowaniem agencji, zgodnie z założeniem, że istnienie podmiotu regulacyjnego jest pochodną działań politycznych i służy również działaniom o charakterze politycznym. Tym samym prace tworzone z perspektywy eko-nomicznej czy prawnej pozbawione są kontekstu polityczności, który bez wątpienia występuje w przypadku agencji działających na poziomie między-narodowym. Jak zauważa Walter Mattli, próbując ocenić rolę i znaczenie międzynarodowych agencji standaryzacyjnych, analiza proponowana przez ekonomistów skupia się przede wszystkim efektach ekonomicznych wpro-wadzanych standardów czy efektywności ich wykonania, pozostawiając poza
obszarem analizy polityczne efekty i przesłanki podejmowanych działań.
Z kolei podejście prawne charakteryzuje się prawie wyłącznie wymiarem normatywnym, podczas gdy wspomniany element polityczności jest również ignorowany4. Tymczasem istnienie i funkcjonowanie agencji oraz ich wpływ na bezpieczeństwo globalne, regionalne i na poziomie krajowym są nieod-łącznie powiązane z zagadnieniem władzy.
Władza agencji, choć najczęściej pozbawiona możliwości kreowania prawa międzynarodowego, kontrolowania i egzekwowania, jest władzą pozwalającą na konstytuowanie znaczenia zjawisk i pojęć w środowisku międzynarodo-wym, ale przede wszystkim proponowania regulacji przejmowanych następnie przez państw. Nieco inaczej rozumienie władzy w obszarze globalnego zarzą-dzania rozumieją Barnett i Duvall, których zdaniem władza, czyli również wła-dza agencji, przejawia się poprzez różne rowła-dzaje relacji zachodzących pomię-dzy analizowanymi podmiotami, jak również możliwość bezpośredniego bądź pośredniego wywierania wpływu na środowisko międzynarodowe5. W przy-padku agencji władza oznaczać będzie zarówno możliwość podtrzymywania i kreowania określonej struktury środowiska międzynarodowego, jak również produkcję określonych znaczeń na w skali globalnej. Stąd też powszechne dążenie w agencjach do standaryzacji zjawisk ekonomicznych, społecznych i politycznych, wynikających z potrzeby zdobycia pierwszeństwa w określa-niu zjawiska, jego skali, zakresu i czasu trwania. Widoczne jest to zarówno w działaniach UNHCR, która to agencja skutecznie przejęła kontrolę nad dys-kursem dotyczącym znaczenia pojęć takich jak uchodźstwo i dobrowolna repa-triacja, w skrajnej formie prowadząc politykę tzw. „normalizacji odchyleń”6. Nadaniem zjawiskom określonego znaczenia oznacza także, że władza poli-tyczna agencji polega na dążeniu do zdobycia monopolu kreowania określonej polityki w skali globalnej. Podstawy dla monopolu wynikają już z samego faktu stworzenia agencji, gdzie poprzez delegację zadań, choć nie wprost, dokonuje się akt przyzwolenia na monopolizację przez agencję określonego obszaru życia publicznego. Nawet gdy rozważane będą agencje tworzone przez podmioty prywatne, jak międzynarodowe trybunały arbitrażu handlowego7 czy agencje standaryzacyjne8, to nieodłączną cechą tych podmiotów jest
4 W. Mattli, The politics and economics of international institutional standards setting: an introduction, „Journal of European Public Policy” 2001, t. 8, nr 3, s. 331–332.
5 M. Barnett, R. Duvall, Power in global governance, [w:] M. Barnett, R. Duvall (eds.), Power in global governance, Cambridge University Press, Cambridge–New York 2005, s. 8–9.
6 M. Barnett, M. Finnemore, Rules for the World: International Organizations in Global Politics, Cornell University Press 2004, s. 75.
7 Zob. W.W. Burke-White, A. Von Staden, Private Litigation in a Public Law Sphere: The Standard of Review in Investor-State Arbitrations, „Yale Journal of International Law” 2010, t. 35, nr 2, s. 283–346; W. Mattli, Private Justice in a Global Economy: From Litigation to Arbitration, „International Organization” 2001, t. 55, nr 04, s. 919–947.
8 T. Büthe, W. Mattli, The new global rulers: the privatization of regulation in the world economy, Princeton University Press, Princeton 2011.
zmonopolizowana władza polityczna. Wiąże się z tym stworzenie określonej i usieciowionej struktury instytucjonalnej, chociaż w wielu przypadkach bez cech, które posiadają instytucje międzynarodowe, takich jak akt konstytu-ujący instytucję (umowa międzynarodowa). Struktura agencji, zdetermino-wana przez zadania postawione przed agencją, jest jednak na tyle silna, że ogranicza dostęp do procesów politycznych, które pozostają zamaskowane jako decyzje o charakterze eksperckim (IEC, ISO, UNHCR) bądź decyzje quasi-sądowe wydawane przez trybunały arbitrażowe. Jak zauważa część autorów, zarządzanie globalne jest na ogół słabe i jest uzupełnieniem a nie surogatem władzy globalnej9 i tym samym agencje, będące częścią koncep-cji globalnego zarządzania, powinny również charakteryzować się niewiel-kim zakresem słabo artykułowanej władzy. Zdaniem autora jednak wsparcie dla monopolu politycznego agencji wynika wprost z władzy idei leżących u podstaw powołania do życia agencji. Idee te są powiązane z kluczowymi wartościami politycznymi, obecnymi zarówno w kreowanych przez agencje obrazach, jak i retoryce przyjmowanej przez agencje.
Jakie zatem idee stoją za trendem do powstawania i funkcjonowania agencji na poziomie globalnym? Barnett i Finnemore zauważają, że więk-szość organizacji międzynarodowych, w tym również te, których zadania są wyłącznie techniczne, odwołują się do idei i wartości liberalnych, głosząc, że globalne działania standaryzacyjne przekładają się na wzrost transakcji trans granicznych, co buduje globalny dobrobyt10. Należy jednak zauważyć, że takie podejście nadmiernie upraszczałoby analizę wpływu agencji na bezpieczeń-stwo międzynarodowe, bowiem agencje są podmiotami, które podobnie jak pozostałych uczestników stosunków międzynarodowych, należy traktować w sposób wielowymiarowy. Stąd też należy, przede wszystkim, odwołać się do podstawowych wartości egzystencjalnych jakimi są bezpieczeństwo i wol-ność. Wartość taka, przybierająca cechy wartości o charakterze uniwersalnym, ma równie szeroki wymiar jak wartości koegzystencjalne, takie jak między innymi równość czy sprawiedliwość międzynarodowa11. W przypadku agen-cji jednak szczególnie istotne jest kreowanie nowych wartości globalnych o charakterze uniwersalnym, które jednocześnie dają legitymację agencjom do ich funkcjonowania. Mowa tu przede wszystkim o wartościach takich jak odpowiedzialność globalna i wiedza ekspercka. Ponadto agencje podkreślają równie często, że ich celem jest globalna realizacja wartości takich jak spra-wiedliwość globalna i wzrost ekonomiczny, które, jak zauważają Baumgartner i Jones, są jednymi z najskuteczniejszych wartości prowadzących do zdobycia monopolu politycznego. Podobnie jak wskazane powyżej wartości egzysten-cjalne stanowią one zbiór idei i haseł, które są niepodważalne. Wytworzenie
9 T. Weiss, R. Thakur, J.G. Ruggie, Global Governance and the UN, Indiana University Press, Bloomington 2010, s. 29.
10 M. Barnett, M. Finnemore, Rules for the World..., op. cit., s. 168.
11 Cz. Maj, Wartości międzynarodowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, s. 117.
przekonania, że działania agencji służą właśnie realizacji takich właśnie celów przekłada się na zdobycie monopolu politycznego12.
Kolejną cechą odróżniającą agencje od instytucji i organizacji międzyna-rodowych jest elastyczna forma aktów stanowiących o ukonstytuowaniu się agencji. Podczas gdy organizacje międzynarodowe działają w oparciu o umowę międzynarodową, objętą uregulowaniami z zakresu prawa międzynarodowego publicznego, agencje nie muszą posiadać takiego umocowania. Nawet gdy agencja powstaje wskutek przyjęcia umowy międzynarodowej nie wyznacza to zależności od ścieżki, a dynamika procesu rozwoju systemu politycznego w przypadku agencji ma charakter samopodtrzymujący. Wynika to z samego faktu powołania do życia agencji, gdzie zasadą podstawową jest istnienie agencji. Niemniej dążenie do poszerzania autonomii przez agencje i zdoby-cia monopolu politycznego skutkuje możliwością zaistnienia wielu punktów równowagi, co przekłada się na wiele możliwych rozwiązań końcowych.
W momencie, gdy agencja uzyska monopol polityczny, pojawia się inercja i trudno jest podważyć władzę agencji, bowiem ustalenie ścieżki zależności przekłada się na utrwalenie roli w systemie13. Możliwość uzyskania pełnej autonomii przez agencję w krytycznym punkcie rozwoju procesu politycznego jest przykładem na to, że agencje, dzięki wykorzystaniu potencjału stojących za nimi idei, ewoluują. W szczególnych przypadkach, jak UNHCR, ograni-czona początkowo autonomia i pełna zależność od państw nie były jednak przeszkodą dla tej agencji, by znacznie poszerzyć zakres władzy politycznej i rzucić wyzwanie państwom, jako odrębny ośrodek władzy, posiadający auto-rytet i władzę polityczną14
Agencje, w odróżnieniu od organizacji międzynarodowych, skupiają się na tworzeniu regulacji i miękkich form oddziaływania na pozostałych uczest-ników stosunków międzynarodowych. Podczas gdy organizacje międzyna-rodowe, poprzez swoje organy, podlegające nadzorowi ze strony delegatów państw członkowskich, przyjmują decyzje wiążące, agencje wybierają pośred-nią formę wywierania wpływu na działania państw. Władza agencji nie jest związana z terytorium, a zatem nie istnieje kultura polityczna, którą można by osadzić w określonym kontekście i wymiarze terytorialnym. Tym samym założenia pozwalające na porównanie władzy agencji do władzy państwowej tracą swą moc eksplanacyjną, gdyż władza agencji przenika przez granice państwowe w sposób bezpośredni, a czasem poprzez mechanizmy obejścia władzy państwowej dzięki wykorzystaniu władzy instytucji międzynarodo-wych. Przykładem takich działań jest aktywność agencji o charakterze hybry-dowym, jaką jest Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego (BCBS), którego
12 F.R. Baumgartner, B.D. Jones, Agendas and instability in American politics, University of Chicago Press, Chicago 2009, s. 7.
13 P. Pierson, Politics in time: history, institutions, and social analysis, Princeton University Press, Princeton 2004, s. 44.
14 M. Barnett, M. Finnemore, Rules for the World..., op. cit., s. 84.
uregulowania przyjmowane są przez zarówno przez państwa jak i ugru-powania regionalne takie Unia Europejska15. Tym samym władza agencji i kreowanie bezpieczeństwa przejawia się w nadzorze i wspieraniu środo-wiska bezpieczeństwa międzynarodowego, pozostawiając kontrolę w rękach państw. Jednocześnie agencje nie posiadają praktycznie żadnej odpowiedzial-ności za ewentualne problemy związane z błędami zawartymi w proponowa-nych uregulowaniach. Wynika to z faktu, że uregulowania te mają charakter dobrowolny, a zatem decyzja o ich przyjęciu spoczywa po stronie państw bądź ugrupowań regionalnych. Brak lub rozmycie odpowiedzialności, przy szerokim zakresie oddziaływania na środowisko międzynarodowe, jest tym samym kolejną cechą agencji, która wyróżnia je spośród innych podmiotów stosunków międzynarodowych.
Wykroczenie poza topos terytorium, jako podstawowego dla wykony-wania i legitymizowykony-wania władzy, jest charakterystyczne dla funkcjonowa-nia organizacji i instytucji międzynarodowych, jednak w przypadku agencji cecha ta jest o wiele bardziej widoczna, szczególnie w przypadku agencji tworzonych przez podmioty prywatne. Uregulowania, decyzje i standardy tworzone przez agencje mogą być przejmowane do prawodawstwa krajo-wego, jednak globalny zasięg oddziaływania agencji predestynuje je do poszu-kiwania skuteczniejszych form oddziaływania. Przykładem takich działań są regulacje przyjmowane przez UE w oparciu o normy stworzone przez Radę Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (RMSM), określającą standardy sprawozdawczości finansowej spółek notowanych na giełdach.
Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji standardy rachunkowości przyjęte przez wskazaną agencję zostały włączone do prawa unijnego i stały się obowią-zujące dla wszystkich państw członkowskich16. Warto podkreślić, że Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości jest agencją skupiającą sto-warzyszenia księgowych z 91 państw, która kreuje standardy bez udziału uczestników państwowych a także bez kontroli demokratycznej. Czynnikiem legitymującym pozycję agencji jest globalna wiedza ekspercka, wystarcza-jąca zdaniem urzędników Komisji, by pominąć element debaty politycznej.
Wspomniane standardy sprawozdawczości włączone do prawa UE kształtują bezpieczeństwo ekonomiczne Unii Europejskiej poprzez uporządkowanie rynku, co pozwala na porównanie i klasyfikację spółek notowanych na gieł-dach europejskich. Jednocześnie umożliwia to dalszą integrację wspólnego rynku przyczyniając się do wzrostu gospodarczego, co również stanowi istotny wyznacznik regionalnego bezpieczeństwa ekonomicznego.
15 Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r.
w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana) Dz.Urz. UE L177/1, 30.06.2006.
16 Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyj-mujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządze-niem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady, Dz. Urz. UE L z 2008 r.
nr 320/1.
Elementem łączącym agencje prywatne, publiczne i hybrydowe jest logika działań zorientowana na zysk bądź na zabezpieczenie stabilnego inwestowa-nia lub prowadzeinwestowa-nia handlu. Tym samym logika działainwestowa-nia państw, w której zawiera się zapewnianie bezpieczeństwa jako dobra publicznego, zostaje zestawiona z logiką prywatną, której założenia są odmienne. Jednak działa-nia agencji prywatnych i publicznych wywierają efekty polityczne, pośrednio lub bezpośrednio tworząc problemy, których rozwiązanie pozostawiane jest państwu. Zasada delegacji uprawnień państwa bądź powiernictwa, przyświe-cająca idei powstawania agencji opiera się, zdaniem Giandomenico Majone, o przekonanie, że państwo powinno dążyć do ograniczenia kosztów podej-mowania decyzji, co robi korzystając z przywileju, jakim jest wiedza na temat kosztów funkcjonowania władzy. Tym samym kosztowny proces decy-zyjny, z punktu widzenia państwa, stanowi czynnik wywołujący presję do zmiany i wolę przesunięcia w inne miejsce ośrodka podejmowania decyzji.
Jednocześnie istnieje inna przesłanka, jaką jest chęć utrzymania wiarygodno-ści zobowiązań o charakterze długofalowym17, co jest trudne do wykonania na poziomie państwowym.
Można zatem postawić tezę, że agencje prywatne i hybrydowe wypeł-niają lukę, jaką pozostawiły państwa, nie dostrzegając szerokiego pola moż-liwych globalnych polityk publicznych, które tradycyjnie byłby uregulowane poprzez instytucje międzynarodowe. Z drugiej strony jednak argumentem stojącym za pozytywną oceną agencji może być fakt, iż większość z nich reguluje relacje zachodzące pomiędzy uczestnikami prywatnymi, dobrowol-nie decydującymi się na zawarcie określonego kontraktu. Tym samym agen-cje nie wnikają w kompetenagen-cje państw, rozstrzygającym kwestie high politics.
Jednak w podobnym przypadku na poziomie krajowym to państwo, poprzez instytucje regulacyjne i prawne (jak notariat) reguluje, przynajmniej w teo-rii, całość stosunków handlowych, gwarantując poprzez prawo wykonanie zobowiązań i zapewniając bezpieczeństwo, dopuszczając do obrotu określone
Jednak w podobnym przypadku na poziomie krajowym to państwo, poprzez instytucje regulacyjne i prawne (jak notariat) reguluje, przynajmniej w teo-rii, całość stosunków handlowych, gwarantując poprzez prawo wykonanie zobowiązań i zapewniając bezpieczeństwo, dopuszczając do obrotu określone