Formacje utworzone za pomocą sufiksu -ość i -stwo od przymiotnika przezpieczny/bezpieczny

Współczesne słowniki historyczne (Słownik staropolski – Sstp⁹, Słownik polszczy-zny XVI wieku – SXVI¹⁰, Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku –

przymiotnika bezpieczny: ‘beztroski, spokojny’ → ‘nieostrożny, lekkomyślny, niedbały’,

’pewny siebie, odważny’ → ‘niczym niezagrożony; niezagrażający’, na skutek ekspansji antonimu niebezpieczny → ‘nieniebezpieczny, wolny od niebezpieczeństwa’ (ibidem).

W świetle danych leksykograficznych znaczeniem podstawowym słowa (poświadczonym przykładami użycia) było ‘nie zagrożony niebezpieczeństwem; wolny od obaw/od troski’.

Tak też rozumiał ten wyraz Onufry Kopczyński: bezpieczny = bez pieczy, to jest ten, co bez pracy i pilności około siebie, wolny jest od bojaźni i wszelkiej złej przygody (Gramatyka dla szkół narodowych na klasę III). Na początku XX wieku użycie bezpieczny w znaczeniu ‘niefraso-bliwy, lekkomyślny’ traktowano jako kalkę semantyczną z języka rosyjskiego. Zob. Rusy-cyzmy i inne błędy językowe, wybrane z warszawskiego „Świata”, „Poradnik Językowy” 7, 1907, z. 9, s. 6; H. Karaś, Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1996, s. 248.

8 A. Bańkowski, op. cit., t. 2, s. 546.

9 S. Urbańczyk i in. (red.), Słownik staropolski, t. I (A-Ć), V-VII (N-Rozproszyć), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków, Warszawa 1953–1955, 1965–

1977.

10 M.R. Mayenowa i in. (red.), Słownik polszczyzny XVI wieku, t. II (Bańczysty-Butynko-wać się), XVII (Nie-Nierosły), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kra-ków 1967, 1987, t. XXIV (Pi-Pniowy), XXXII (Przemijać-Przodujący), Instytut Badań Lite-rackich PAN. Wydawnictwo, Warszawa 1996, 2004.

SXVII¹¹), słowniki dziewiętnastowieczne (Lindego – SL¹², Orgelbranda, zwany wileńskim – Swil¹³, dwudziestowieczne (pod red. J. Karłowicza, A.A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, zwany warszawskim – SW¹⁴, pod red. W. Doroszewskiego – SDor¹⁵, H. Zgółkowej – PSJP¹⁶) i słownik pod red. S. Dubisza (USJP¹⁷) dają możliwość prześledzenia historii wyrazu od wieku XV do dzisiaj. Przedmiotem opisu są formacje słowotwórcze (nomina essendi), utworzone sufiksami -ość i -stwo od przymiotników przezpieczny/bezpieczny. Pełny ich przegląd został przedstawiony w tabeli 1.

Tabela 1. Przegląd formacji utworzonych od przezpieczny/bezpieczny za pomocą sufiksów -ość i -stwo

słownik foma

wyrazowa Sstp SPXVI SJPXVII SL Swil SW SDor SPJP USJP przezpieczność

(prześpieczność,

przespieczność) + (9) + (16) – – + + – – –

nieprzezpieczność (nieprześpieczność,

nieprzespieczność) + (8) + (63) – – + + – – –

przezpieczstwo

(prześpieczstwo) + (1) – – – – – – – –

nieprzezpiecznictwo + (4) – – – – – – – –

nieprzezpiecznistwo + (1) – – – – – – – –

bezpieczeństwo

(beśpieczeństwo) – + (166) + + + + + + +

niebeśpieczeństwo

(niebezpieczeństwo) – + (656) + + + + – – +

11 Wersja elektroniczna: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (http://

www.xvii-wiek.ijp-pan.krakow.pl; dostęp 5.01.2015 r.).

12 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I (A-F), III (M-O), IV (P), wyd. II, Druk.

Zakładu Ossolińskich, Lwów 1854, 1857, 1858.

13 A. Zdanowicz i in. (red.), Słownik języka polskiego, t. I-II, Druk. Maurycego Orgel-branda, Wilno 1861.

14 J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki (red.), Słownik języka polskiego, t. I (A-G), III-V (N-R), nakładem prenumeratorów, Warszawa 1900, 1904, 1908, 1912.

15 W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. I, V-VII, Państwowe Wydawnic-two Naukowe, Warszawa 1958, 1963, 1964, 1966.

16 H. Zgółkowa (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. IV (Be-Bk), XXIII (Naród-Niepłodny), Wydawnictwo „Kurpisz”, Poznań 1995, 1999.

17 S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t.1 (A-J), t. 2 (K-Ó),Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

bezpieczność

(beśpieczność) – + (78) + + + + + – –

niebezpieczność

(niebeśpieczność) – + (235) – + + + – + –

prześpieczeństwo

(przezpieczeństwo) – +(31) – – – + – – –

nieprześpieczeństwo (nieprzespieczeń-stwo, nieprzezpie-czeństwo)

– + (33) – – – + – – –

Z zestawienia wynika, że w języku doby staropolskiej występowały tylko postaci utworzone od przezpieczny (prześpieczny) za pomocą -ość i -stwo (wyjątkowo -istwo¹⁸), formacje zakończone na -ość mają więcej poświadczeń.

Podstawę formy przespieczstwo stanowi wyrażenie przyimkowe przez pieczy¹⁹. Formacji bezpieczność i bezpieczeństwo nie notuje Słownik staropolski, choć są w nim poświadczone przymiotniki bezpieczny i bezprzezpieczny (oba pojawiają się w tym samym kontekście: „Ku bezpiecznemu (war[iant] kal[iski]: cu bez-prześpiecznemu) przewodu in comitatu tutele gratia contra adversarios”).

Zabytkiem, w którym pojawia się bezpieczny jest Biblia królowej Zofii. Jest to o tyle istotne, że podstawę tłumaczenia stanowił tekst staroczeski, co ponie-kąd może wyjaśniać obecność w polskim przekładzie formy bezpieczny²⁰.

W wieku XVI przewagę zyskują formacje utworzone od przymiotnika bez-pieczny. Uwzględniając również formacje zaprzeczone z nie-, w Słowniku polsz-czyzny XVI wieku wszystkich form na -ość odnotowano 392, na -stwo zaś 886.

W porównaniu z poprzednim okresem zaszła więc istotna zmiana. Wyraźna jest dominacja formacji na -stwo, formacje na -ość reprezentują typ regresywny.

Stan ten trwa w wieku XVII do połowy wieku XVIII, o czym zaświadcza materiał przykładowy przytoczony pod hasłami bezpieczeństwo i bezpieczność w Słowniku języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku²¹. Potwierdzają ten stan również ówczesne słowniki: Grzegorza Knapiusza (1643) i Abrahama Troca (1764). W obu słownikach hasłem jest bespieczeństwo, nie bespieczność.

„Bespieczeństwo/ bespieczność/ wolność od niebespieczeństwa/ Securitas (...) Asylia”²².

18 Zob. K. Kleszczowa (red.), Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996, s. 293.

19 Możliwe, że jest to kalka łac. securitas (-stwo odpowiadałoby łac. -tas).

20 Wyraz nie został jednak uwzględniony w opracowaniu M. Basaja i J. Siatkowskiego:

Bohemizmy w języku polskim. Słownik, Warszawa 2006.

21 W słowniku nie została podana liczba wystąpień wyrazów w źródłach objętych ekscerpcją.

22 G. Knapiusz, Thesaurus polonolatino graeci tomus I, druk. F. Cezary, wyd. II, Kraków 1643, s. 20 (dostęp: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=16083&from=FBC).

„Bespieczeństwo, bezpieczeństwo, bespieczność, bezpieczność. 1) Sicherheit.

2) Vertrauen, Freyheit die man sich nimmt. 3) Gemüths=Ruhe. 1) sùreté, sécurité.

2) assurance; liberté, qu’on prend. 3) tranquilité de l’esprit. § 1) bezpieczeństwo w krolestwie skarb naywiększy; gdzie bezpieczności niemasz, tam, choć w obfito-ści, przebywać przykro. 2) zkąd się bezpieczeństwo wzięło do mnie przychodzić;

upraszam abyś mi tę bezpieczność zganić nie raczył. 3) w wielkiey umysł moy bez-pieczności; bezpieczność umysłu”²³.

W słowniku Troca w przykładach ilustrujących użycie wyrazu pojawiają się wyłącznie formy z nagłosowym bez-.

W słowniku Lindego hasłem jest forma bezpieczeństwo, po niej autor wymienia wyrazy bezpieczność i bezpiecza. Notuje też przymiotnik przespieczny, ale uznaje za współcześnie nieużywany (hasło odesłane do bezpieczny).

W Słowniku wileńskim odrębnymi hasłami są: bezpieczeństwo (obacz: bezpiecz-ność), bezpieczność (obacz: bezpieczeństwo), bezpiecza (obacz: bezpieczność) i prze-spieczność (przymiotnik przespieczny nie jest notowany). W Słowniku warszaw-skim pod hasłem głównym bezpieczeństwo podano też formy synonimiczne:

bezpieczność, przezpieczność i bezpiecza. Trzy ostatnie wyrazy i prześpieczeństwo są też hasłami osobnymi (odesłanymi do bezpieczeństwo).

Jeśli chodzi o słowniki współczesne²⁴, wyraz bezpieczność notuje Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, niebezpieczność zaś Praktyczny słownik języka polskiego pod red. H. Zgółkowej, żadnego z tych wyrazów nie notuje natomiast Uniwersalny słownik języka polskiego.

Już w dobie staropolskiej, o czym zaświadcza pisownia, zmianie uległa postać fonetyczna wyrazu przezpieczność. W grupie spółgłoskowej -zp- nastą-piło upodobnienie pod względem dźwięczności i miękkości: przezpieczność → przespieczność → prześpieczność. Podobny proces objął też przymiotnik bezpieczny i utworzone od niego derywaty. Dzisiaj te formy występują w gwarach²⁵.

W polszczyźnie literackiej zaginęły stopniowo znane staropolszczyźnie formacje utworzone za pomocą sufiksów -ość i -stwo od przymiotnika prze-zpieczny, czyli przezpieczność, przezpieczeństwo (a także ich antonimy: nieprze-zpieczność, nieprzezpieczeństwo). Zanikł też wyraz motywujący te derywaty²⁶.

23 A. Troc, Nowy dykcjonarz to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski..., t. 3, nakł. J. F. Gle-ditsch, Lipsk 1764, szp. 33–34 (dostęp: http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?i-d=7138&from=publication).

24 Wydawałoby się, że wyraz bezpieczeństwo należy do podstawowej warstwy słownic-twa współczesnego. Zastanawiający jest zatem brak wyrazu wśród 15 tysięcy haseł, będą-cych najczęściej używanymi wyrazami współczesnego języka polskiego, w opracowanym w latach 2007–2012 wersji próbnej elektronicznym Wielkim słowniku języka polskiego (http://

www.wsjp.pl/ data dostępu: 15.12.2014).

25 Zob. J. Reichan (red.), Słownik gwar polskich, t. II, Ossolineum, Wrocław 1983, s. 90–91; idem (red.), Indeks alfabetyczny wyrazów z kartoteki „Słownika gwar polskich”, t. II (P-Ż), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 1999, s. 162.

26 Przymiotnik bezpieczny, który w wieku XV miał pojedyncze poświadczenia, w XVI--wiecznych źródłach pisanych ma 565 poświadczeń, prześpieczny – 120.

Z użycia wyszła też forma bezpieczność (i niebezpieczność) poświadczona w źró-dłach pisanych w XVI wieku²⁷. Zanik tych form jest wynikiem krystalizowa-nia się dominanty słowotwórczej²⁸. Twory odprzymiotnikowe na -ość wobec formacji na -stwo były wariantami (dubletami) nazewniczymi, z rywalizacji w tym wypadku wyszła zwycięsko formacja utworzona sufiksem -stwo.

2. Rozwój znaczeniowy wyrazów przezpieczność i bezpieczeństwo