Elementy bezpieczeństwa demokratycznego w ewolucji programowej Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy

w Europie

Do organizacji, które dążą do ustanowienia „demokratycznego pokoju”, a także „bezpieczeństwa demokratycznego”, należy niewątpliwie Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)⁶⁷.

Dla rozpoznania stanowiska tej organizacji kluczowe znaczenie ma Akt koń-cowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, podpisany w Helsinkach, 1 sierpnia 1975 r.⁶⁸ Czytamy w nim: „Państwa uczestniczące, na których

64 D. Tarschys, The Council of Europe: Strengthening European Security by Civilian Means,

“NATO Review” 1997, nr 1, s. 5.

65 Assistance do the Development and Consolidation of Democratic Security: Co-Operation and Assistance with Countries of Central and Eastern Europe: Programme, Council of Europe, Stras-bourg 1994.

66 D. Pinto, From Assistance do Democracy to Democratic Security: Co-Operation and Assis-tance Programmes for Central and Eastern Europe, Council of Europe, Strasbourg 1996, s. 12.

67 Zob. G. Flynn, H. Farrell, Piecing Together the Democratic Peace: The CSCE, Norms, and the ‘Construction’ of Security in Post-Cold War Europe, “International Organization” 1999, nr 3, s. 507.

68 Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między Państwami uczestniczącymi Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Helsinki, 1 sierpnia 1975 r.,  [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, opr. S. Bieleń, Oficyna Wydaw-nicza ASPRA-JR, Warszawa 2004, s. 401.

terytorium znajdują się mniejszości narodowe, będą szanować prawo osób, należących do takich mniejszości, do równości wobec prawa, dadzą im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wol-ności i w ten sposób będą chronić ich uzasadnione interesy w tej dziedzi-nie. Państwa uczestniczące uznają powszechne znaczenie praw człowieka i podstawowych wolności, których poszanowanie jest istotnym czynnikiem pokoju, sprawiedliwości i dobrobytu, niezbędnych dla zapewnienia rozwoju przyjaznych stosunków i współpracy między nimi, ale również między wszyst-kimi państwami”. Co prawda nie została tu wyartykułowana expressis ver-bis koncepcja bezpieczeństwa demokratycznego, ale w stwierdzeniach tych obecne były elementy składające się na tę koncepcję. Chodzi w szczególności o wskazanie na związek między ochroną praw człowieka i podstawowych wolności a pokojem. A contrario można z tego wyciągnąć wniosek, że tam, gdzie dochodzi do łamania podstawowych praw i wolności człowieka, m.in.

wobec mniejszości narodowych, tam pokój może być zagrożony z powodu konfliktów, do jakich może dochodzić.

Zasadnicze zmiany niósł tu przełom polityczny, jaki dokonał się w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 r. KBWE wniosła wkład do dokonania się tych przeobrażeń, a zarazem – w ich wyniku – mogła śmielej zdefiniować swe demokratyczne wartości. Podczas spotkania wiedeńskiego zarysowane zostały kontury nowego systemu bezpieczeństwa europejskiego⁶⁹. Dokument wie-deński oficjalnie wprowadził do terminologii KBWE zwrot „ludzki wymiar”

jako określenie zbiorcze dla problematyki wszystkich praw człowieka i pod-stawowych wolności – zarówno w zakresie ustalania nowych zobowiązań, jak i wcielania ich w życie. Zaakcentowano w ten sposób wyjątkowy status człowieka jako podmiotu bezpośrednio uprawnionego z tytułu norm huma-nitarnych, któremu w ich realizacji państwo arbitralnie nie może tworzyć przeszkód. Podkreślono znaczenie „poszanowania aspiracji jednostek i spo-łeczeństw wśród elementów budowy bezpieczeństwa i współpracy”⁷⁰.

W dokumencie Kopenhaskiego Spotkania Konferencji Ludzkiego Wymiaru (czerwiec 1990) wskazano na znaczenie takich wartości, jak: rządy prawa, wolne wybory, ochrona praw mniejszości i przeciwdziałanie nietolerancji, tworzenie mechanizmów ochronnych w obszarze ludzkiego wymiaru⁷¹.

Rozwinięcie tej myśli znaleźć można w Paryskiej Karcie Nowej Europy, przy-jętej w Paryżu, 21 listopada 1990 r.⁷² Wyeksponowano w nim tezę, że władza demokratyczna opiera się na woli narodu, wyrażanej regularnie w wolnych i uczciwych wyborach. Potwierdzono, że będzie chroniona etniczna, kulturowa,

69 A.D. Rotfeld, Spotkanie wiedeńskie a zarys nowego systemu bezpieczeństwa europejskiego,

„Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 7–8, s. 20.

70 P. Grudziński, KBWE/OBWE wobec problemów pokoju i bezpieczeństwa regionalnego, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2002, s. 212.

71 T. Burgenthal, The Copenhagen CSCE Meeting: A New Public Order in Europe, “Human Rights Law Journal” 1990, Nos. 1–2, s. 217.

72 Prawo w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 405.

językowa i religijna tożsamość mniejszości narodowych, a każdy, którego prawa naruszono, będzie miał możność skorzystania ze skutecznych środków odwoławczych, tak wewnętrznych, jak i międzynarodowych. Oświadczono, że poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności ma charakter nieodwracalny i będzie rozwijane przez KBWE w ramach postanowień doty-czących ludzkiego wymiaru⁷³.

Istotne znaczenie z punktu widzenia omawianego tu problemu miała Deklaracja Szczytu Helsińskiego, przyjęta 10 lipca 1992 r.⁷⁴ Podkreślono w niej, że „Zobowiązania podjęte w dziedzinie ludzkiego wymiaru KBWE są przed-miotem bezpośredniej i uzasadnionej troski Państw uczestniczących i nie należą wyłącznie do wewnętrznych spraw danego państwa. Ochrona i pro-mocja praw człowieka i podstawowych swobód oraz umacnianie instytu-cji demokratycznych pozostają istotną podstawą naszego kompleksowego bezpieczeństwa”. Wyraźnie została tym samym wyeksponowana kwestia kompleksowego bezpieczeństwa, które może być urzeczywistnione jedynie w warunkach pełnej realizacji praw i swobód obywatelskich.

W Deklaracji Szczytu Budapeszteńskiego, przyjętej 6 grudnia 1994 r.,  nawiązano najwyraźniej do sytuacji konfliktowych, jakie zaczęły się mnożyć w Europie, zwłaszcza na Bałkanach. Wskazano, że obszarze KWE szerzą się nowe konflikty. „Lekceważone są nadal prawa człowieka i podstawowe wol-ności, utrzymuje się nietolerancja, praktykowana jest dyskryminacja mniej-szości”. Uznano, że one „świadczą o niepowodzeniu w stosowaniu zasad i zobowiązań KBWE”. Stwierdzono, że „demokratyczne wartości KBWE są fundamentalne dla realizacji naszego celu, jakim jest wspólnota narodów bez podziałów”. Interwencja humanitarna, obok politycznej konsultacji, określone zostały jako obszary specjalizacji OBWE w budowie nowej architektury bez-pieczeństwa europejskiego⁷⁵.

Rozwój systemu aksjologicznego można też przeanalizować w opar-ciu o Deklarację Szczytu Lizbońskiego, przyjętą 3 grudnia 1996 r.⁷⁶, a więc już po przekształceniu KBWE w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy (OBWE)⁷⁷. Stwierdzono w tym dokumencie, że występują poważne zagro-żenia i wyzwania dla bezpieczeństwa i suwerenności. Poszanowanie praw

73 Por. A.F. Glover, The Human Dimension of the Organisation on Security and Cooperation in Europe: the ODIHR in Warsaw, “European Human Rights Law Review” 1997, No. 6, s. 556.

74 Prawo w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 411.

75 Zob. E. Greco, The OSCE after the Budapest Summit: The Need for Specialization, “Inter-national Spectator” 1995, No. 2, s. 5.

76 Ibidem, s. 426.

77 Zob. M. Sapiro, Changing the CSCE into the OSCE: Legal Aspects of a Political Trans-formation, “American Journal of International Law” 1995, nr 3, s. 634. Por. M. Bothe, N. Ronzitti, A. Rosas (eds.), The OSCE in the Maintenance of Peace and Security: Conflict Prevention, Crisis Management and Peaceful Settlement of Disputes, Kluwer Law International, The Hague 1997.

człowieka uznano za fundamentalne dla koncepcji demokracji i procesów demokratyzacji zagwarantowanych w Karcie Paryskiej. Podkreślono, że „kom-pleksowe podejście OBWE do bezpieczeństwa wymaga lepszej realizacji wszystkich zobowiązań w wymiarze ludzkim, a zwłaszcza poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności”. Przyjęto przy tym szersze rozu-mienia kompleksowości podejścia do bezpieczeństwa, obejmujący sprawy społeczne, gospodarcze i ochrony środowiska⁷⁸.

W Deklaracji Szczytu Stambulskiego, przyjętej 19 listopada 1999 r.⁷⁹ skon-centrowano się w szczególności na rozwoju sytuacji w państwach byłej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Jugosławii. Rozwój wydarzeń zarówno w Bośni i Hercegowinie, Republice Macedonii, jak i w Chorwacji był potwier-dzeniem znaczenia rozwiązywania konfliktów wewnętrznych dla osiągnięcia bezpieczeństwa. Wskazano na liczne ogniska konfliktów wewnętrznych (m.in.

sytuacja w Gruzji – Południowa Osetia i Abchazja, Mołdowie – Naddniestrze, Armenii i Azerbejdżanie – Górski Karabach, gdzie utrzymywanie się kon-fliktów o podłożu narodowościowym stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego, a u podłoża tego leżą niedostatki w zakresie zapewnienia demokracji i ochrony praw człowieka.

Na szczycie tym przyjęto, w dniu 19 listopada 1999 r.,  ważny doku-ment: Kartę Bezpieczeństwa Europejskiego⁸⁰. Zwrócono uwagę, że „Stare podziały Europy mamy już za sobą, ale oto wyłoniły się nowe niebezpieczeństwa i wyzwania. Od czasu podpisania Karty Paryskiej stało się bowiem oczywiste, że zagrożenia dla bezpieczeństwa mogą wywodzić się zarówno z konfliktów wewnętrznych, jak i z konfliktów między państwami. Doświadczyliśmy kon-fliktów, często wynikających z rażącego pogwałcenia norm i zasad OBWE.

Byliśmy świadkami takich okrucieństw, które uważaliśmy za należące do prze-szłości. W ostatniej dekadzie stało się jasne, że każdy konflikt tego rodzaju może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa wszystkich państw uczest-niczących w OBWE”. Dlatego też postanowiono m.in.: „Wzmocnimy nasze wysiłki, aby zapewnić poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód, w tym praw osób należących do mniejszości narodowych”. Znamienne były tu słowa „Najlepszą gwarancją pokoju i bezpieczeństwa w naszym regionie jest gotowość i zdolność każdego z Państw uczestniczących do wspierania demokracji, praworządności i poszanowania praw człowieka”. Poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód uznano za „istotę kompleksowej koncepcji bezpieczeństwa”. Stwierdzono, że ochrona i promocja praw osób należących do mniejszości narodowych są „istotnymi czynnikami demokracji, pokoju i sprawiedliwości wewnętrznej państw uczestniczących, jak i pomiędzy

78 G. Aragona, Lisbon and Beyond: the OSCE in an Emerging European Security, “NATO Review” 1997, nr 2, s. 8.

79 Zob. Deklaracja przyjęta przez szefów państw i rządów na szczycie OBWE, [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 432.

80 Prawo w stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 439.

nimi”, a „pełne poszanowanie praw człowieka, w tym osób należących do mniejszości narodowych, niezależnie od tego, że jest celem samym w sobie, nie może podważać, a przeciwnie powinno wzmacniać terytorialną integral-ność i suwerenintegral-ność”.

Wypracowana przez OBWE aksjologia, dotycząca obszaru bezpieczeń-stwa demokratycznego, została potwierdzona na szczytach OBWE w Astanie (1–2  grudnia 2000) i na szczycie OBWE w Kijowie (5–6 grudnia 2013).

Wskazano na potrzebę współdziałania OBWE z innymi organizacjami między-narodowymi dla osiągnięcia celów demokratycznego rozwoju, które warunkują bezpieczeństwo⁸¹. OBWE chce być organizacją aktywną w sferze zwalczania przemocy i radykalizmu, które prowadzą do terroryzmu⁸². Będzie też zaan-gażowana w ochronę praw mniejszości narodowych⁸³. Da to w perspektywie możliwość stworzenia „społeczeństwa paneuropejskiego”⁸⁴.

Choć dokumenty OBWE bezpośrednio nie posługują się bezpośrednio pojęciem bezpieczeństwa demokratycznego, to jednak zawierają podstawowe elementy, które na tę kategorię się składają⁸⁵. Ewolucja dokumentów, zwłasz-cza po 1989 r., wyraźnie przy tym pokazuje, że uświadomienie sobie znaczenia wewnątrzpaństwowych uwarunkowań bezpieczeństwa europejskiego nasilało się wraz z tym, jak wydarzenia na Bałkanach, na Zakaukaziu i w innych miej-scach pokazały, jak brak demokratycznych rozwiązań ustrojowych i narusza-nie podstawowych praw i wolności człowieka przyczynia się do zagrożenia bezpieczeństwa w skali całego kontynentu europejskiego⁸⁶.

5. Elementy bezpieczeństwa demokratycznego w dokumentach