Studia nad bezpieczeństwem a studia nad pokojem

Rozwój badań naukowych nad pokojem i bezpieczeństwem uwarunkowany był kilkoma posunięciami badaczy. Z jednej strony uznanie bezpieczeństwa czy pokoju za wartość godną osobnych studiów akademickich, z drugiej strony

24 J. Galtung, Twenty Five Years of Peace Research. Ten challenges, and some responses, „Jour-nal of Peace Research”, June 1985 vol. 22, No. 2, s. 141–158.

25 J. Galtung, Violence, peace and peace research, „Journal of Peace Research”, Vol.  6, No. 3/1969, s. 167–191.

26 Zob. J. Friedrichs, European Approaches to International Relations Theory. A House with Many Mansions, Routledge, London & New York 2004, s. 65–66. P. Wallensteen, Peace research. Theory and practice, Routledge, London & New York 2011, s. 5.

27 O. Waever, Peace and Security: Two Evolving Concepts and Their Changing Relationship, [w:] H.G. Brauch et al. (eds.), Globalization… op. cit., s. 99–107.

zespół praktyk badawczych wspierających instytucjonalizację tych dziedzin wiedzy (porozumienia, chronienie idei, internacjonalizacja dyskursu, pro-mocja w języku angielskim, uzyskanie poparcia rządowego, zdobycie uzna-nia międzynarodowego, wysoka jakość analiz, aideologiczna perspektywa)²⁸. O ile studia nad bezpieczeństwem zajmowały się specyfiką konfliktów poli-tyczno-militarnych oraz strategiami bezpieczeństwa państw, o tyle badania nad pokojem za cel stawiały sobie analizę procesów pokojowych, celem zapobiegania rozwojowi konfliktów. W okresie zimnej wojny „interesy” obu podejść zdawały się więc przeciwstawne.

Zdaniem Joachima Kondzieli badacze z obszaru peace studies krytykowali zwolenników security studies z powodu „zawłaszczania” badań nad sprawami bezpieczeństwa, choć istotne mogły się również okazać kwestie kompleksów z powodu świetnie prosperujących ośrodków amerykańskich, gdzie badania nad pokojem na ogół się nie przyjęły²⁹. Studia nad bezpieczeństwem były krytykowane jako jednowymiarowe skoncentrowane na badaniu konfliktów, porzucające kwestie ich pokojowego zakończenia.

Pewną cechą dla obu podejść stała się specjalizacja. Studia strategiczne traktowały rzeczywistość w kategoriach historycznych i politycznych, zacho-wując politologiczną perspektywę, iż państwa wpływają na wszelkie inne sfery – gospodarczą, kulturalną, religijną i in. Pewne problemy metodolo-giczne – zdaniem Kondzieli – wynikały m.in. z pomijania stosunków spo-łecznych i ekonomicznych, skupiano się bowiem na formalnych relacjach międzypaństwowych³⁰. Studia nad pokojem wyspecjalizowały się natomiast w „miękkich” i ideowych aspektach rzeczywistości, badając ideologie, kon-flikty ideowe, kolektywne uprzedzenia. Podejście to osłabiało ich praktyczne znaczenie rezultatów badań i prawdopodobnie przyczyniło się do margina-lizacji tego ruchu naukowego w krajach anglosaskich, ukierunkowanych na badania wdrożeniowe. Dopiero od końca lat 60. XX wieku podjęto proble-matykę konfliktu Wschód-Zachód. Okazało się wtedy, że „nauka o pokoju”

dotycząca kontrolowania, manipulowania i zarządzania konfliktami ma nikłą przydatność w analizie systemowych napięć „zimnej wojny”, gdy tymczasem kwestie konfliktów, napięć wewnętrznych i międzynarodowych, wzrost dys-proporcji gospodarczych ujawniły inne, bardziej palące potrzeby.

Należy odnotować także pogląd wielu autorów, że bezpieczeństwo jest kategorią szerszą niż pokój, bliższą praktyce i mniej uwarunkowaną norma-tywnie. W dyskursie eksperckim pojawia się również periodycznie teza, iż badanie pokoju za pomocą metody naukowej służy raczej ideologii politycznej, niż celom poznawczym³¹.

28 P. Wallensteen, Peace research. Theory and practice, Routledge, London & New York 2011.

29 J. Kondziela, Badania nad pokojem..., op. cit., s. 27–30.

30 Ibidem. s. 30–37.

31 Zob. H. London, Peace Studies in the Academy, „Academic Questions”, 1988, s. 30–41.

Tabela 2. Kontekst naukowy i polityczny rozwoju studiów nad pokojem

Okres Kontekst polityczny Kontekst naukowy

Lata 40. XX wieku Liberalny internacjonalizm

a konserwatywny izolacjonizm Debata pomiędzy realizmem a idealizmem w NSM Lata 50. XX wieku Ideologie zimnowojenne Rewolucja behawioralna,

debata

nad naukowością i metodolo-gią

Lata 60. XX wieku Wojna wietnamska Bezpieczeństwo narodowe, teoria odstraszania

Lata 70. XX wieku Wojna wietnamska cd. Krytyka teorii odstraszania, nuklearny wyścig zbrojeń, zbrojenia konwencjonalne Lata 80. XX wieku Militaryzacja, systemy

rakietowe w Europie Alternatywne strategie zapewniania bezpieczeństwa, doktryny obronne

Lata 90. XX wieku Konflikty etniczne i naro-dowe, utrzymywanie pokoju,

Po 2000 roku Wojna z terroryzmem, interwencje militarne,

Źródło: opracowanie na podstawie U. Albrecht, H.G. Brauch, Security in Peace Research and Security Studies, [w:] H.G. Brauch et al. (eds.), Globalization and Environmental Challenges. Reconceptualizing Security in the 21st Century, Springer: Berlin-Heidelberg-New York 2007, s. 508.

Krytycy peace research zarzucali nowemu podejściu normatywizm, ide-ologizację nauki (równolegle do dyscypliny akademickiej rozwijał się spo-łeczny ruch pacyfistyczny), a także konstatowali bezcelowość tego typu stu-diów (pogląd, iż konflikt i wojna leżą w naturze ludzkiej i nie ma sensu im zapobiegać). Przykładowo Ian Bellamy uważał, że samo pojęcie pokoju jest czymś niejasnym, zupełnie odmiennie postrzeganym w koncepcjach Mahatmy Gandhiego, chrześcijańskiej, marksistowskiej, buddyjskiej, liberalno-utylitar-nej i innych³². Herbert London uważał natomiast, że istnienie peace studies to jedynie moda intelektualna, refleks dwudziestowiecznego Zeitgeist, a osoby stu-diujące tę dziedzinę wiedzy szukają w niej jedynie poglądów potwierdzających

32 I. Bellamy, Peace research: means and ends, „International Affairs”, January 1976, s. 13–26.

ich prywatne mniemania³³. Odpowiadając na tego typu zarzuty Galtung sfor-mułował tezę, iż niedookreślony charakter pojęcia pokoju i jego konotacji w różnych kulturach może być atutem wskazującym na otwartość i dynamizm nowej dziedziny wiedzy³⁴. Otwierało to drzwi dla podejść hermeneutycznych i krytycznych oraz postmodernizmu i konstruktywizmu.

Tabela 3. Filozoficzne założenia studiów nad pokojem

Obszar Krytyczne studia nad

pokojem Klasyczne studia nad pokojem Badacze J. Galtung, B. Reardon J.D. Singer, M. Doyle Wpływy filozofii K. Marx, A. Gramsci,

Szkoła Frankfurcka, Conflict Resolution, “International Studies Review” (2012), No. 14, s. 248.

Cele rozwojowe peace research były zatem zarówno pozytywistyczne w swej formie (tworzenie wiedzy, wskaźników, indeksów, uniwersalnych mechani-zmów interpretacyjnych), pragmatyczne w swym zastosowaniu (tworzenie narzędzi i wiedzy stosowalnej), jak i konstruktywistyczne w swej treści.

Obok zakreślonych uwarunkowań wewnętrznych rozwoju nauki zaistniały

„sprzyjające” uwarunkowania zewnętrzne. Przez 45 lat zimnej wojny odno-towano na świecie blisko sto wojen, w wyniku których zginęło ok. 20 mln ludzi, a 50 mln zostało poważnie rannych³⁵. Zdaniem O. Waevera zagadnienia pokoju i procesów pokojowych stały się jeszcze popularniejszym przedmio-tem studiów na Zachodzie w latach 90. XX wieku, gdy rozpowszechnieniu uległa koncepcja demokratycznego pokoju³⁶. Z drugiej strony, po 1990 roku w wyniku dekolonizacji i upadku bloku wschodniego jedna trzecia państw globu doświadczyła długotrwałych konfliktów zbrojnych, w tym dwie trze-cie z nich miało charakter przewlekły³⁷. Ponadto wyrazem zainteresowania

33 H. London, Peace..., op. cit., s. 30–41.

34 J. Galtung, Twenty Five Years…, op. cit.

35 P. Rogers, B. Ramsbotham, Then and now: Peace Research: Past and Future, “Political Studies” (1999), XLVII, s. 740–754.

36 O. Waever, Peace and Security..., op. cit., s. 99.

37 M. I. Gawerc, Peace-Building: Theoretical and Concrete Perspectives, “Peace & Change”, Vol. 31, No. 4, October 2006, s. 438.

studiami nad pokojem ze strony ONZ było uchwalenie w 1992 roku tzw.

Agendy dla pokoju, rozwijającej promowane przez peace research zagadnienia dyplomacji prewencyjnej (preventive diplomacy), zaprowadzania pokoju (peace--making), utrzymywania pokoju (peace-keeping), budowania pokoju (peace-buil-ding), czy też wymuszania pokoju (peace-enforcement)³⁸.

Każdy z powyższych kierunków działania wymagał wielostronnej ana-lizy problemów i wartości społeczno-politycznych. Elementami studiów nad pokojem i bezpieczeństwem stały się nie tylko zapobieganie przemocy (fizycz-nej i struktural(fizycz-nej), ale też prakseologiczna wiedza dotycząca zarządzania konfliktami, tworzenia instytucji społecznych, transformacji społeczno-poli-tycznej, projektowania warunków rozwoju społecznego czy mechanizmów budowania zaufania.

Ideały nauki ulegają zmianie, dowartościowany został praktyczny wymiar wiedzy nauk społecznych (ekspertyza, ocena kosztów działań politycznych, projektowanie instytucji i zachowań), dotychczas traktowany nieufnie jako

„inżynieria społeczna” i „socjotechnika”³⁹. We współczesnej kulturze nauka współtworzy agendę spraw kluczowych, kreuje dyskurs ideowo-edukacyjny, jest także zasadniczym elementem systemu gospodarki opartej na wiedzy.