Cechy charakterystyczne Karty Afrykańskiej

Nawet pobieżna lektura Karty pozwala zidentyfikować sześć podstawowych cech charakterystycznych tego dokumentu, wyróżniających go na tle wcześniej-szych traktatów regionalnych, poświęconych problematyce ochrony praw czło-wieka, tj. EKPCz oraz AKPCz. Różnice dotyczą tak aksjologii Karty

Afrykań-11 F. Viljoen, An Introduction to the Protocol to the African Charter on Human and Peoples’ Rights on the Rights of Women in Africa, „Washington and Lee Journal of Civil Rights and Social Jus-tice” 2009–2010, Vol. 16, s. 11.

12 Protocol to the African Charter on Human and Peoples’ Rights on the Rights of Older Per-sons in Africa, 31 stycznia 2016 r., Addis Abeba, <https://au.int/web/sites/default/files/

treaties/31391-treaty-protocol_on_the_rights_of_older_persons_e.pdf> [data dostępu:

20 marca 2017 r.]. W marcu 2017 r. żadne państwo afrykańskie nie było jeszcze stroną tego traktatu.

13 AKmPCz, Final Communiqué of the 56^th Ordinary Session of the African Commission on Hu-man and Peoples’ Rights, pkt 33. Zob. także: L. Chenwi, Breaking new ground: The need fora protocol to the African Charter on the abolition of the death penalty in Africa, AHRLJ, 2005, No 5, s. 89.

14 AKmPCz, Final Communiqué of the 19^th Extraordinary Session of the African Commission on Human and Peoples’ Rights, pkt 11(iv). Na temat potrzeby przyjęcia tego dokumentu w prze-strzeni afrykańskiej, zob. np. S.A. Djoyou Kamga, A Call for a Protocol to the African Charter on Human and Peoples’ Rights on the Rights of Persons with Disabilities in Africa, AJICL, 2013, Vol. 21, s. 219; L.O. Oyaro, Africa at Crossroads: The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, „American University International Law Review” 2015, Vol. 30, s. 347.

15 AKmPCz, AU Doc. ACHPR/Res.277(LV)2014.

16 Zob. infra, cz. czwarta, I–II.

89 I. Podstawowe parametry Karty Afrykańskiej

skiej, jak również jej aspektu normatywnego oraz tworzonej przez nią struktury instytucjonalnej.

W  wymiarze aksjologicznym już preambuła niezwykle dobitnie kreśli rolę Karty jako instrumentu dostosowanego do szczególnej, afrykańskiej wrażliwości w dziedzinie ochrony praw człowieka. Ma być on zatem nie tyle kontynuacją czy też wzmocnieniem uniwersalnych rozwiązań wynikających z Międzynarodowej Karty Praw¹⁷, ile raczej otwierać nowy proces, konieczny do zaspokojenia party-kularnych potrzeb mieszkańców Afryki¹⁸. Preambuła Karty nakazuje zatem po-strzegać ją jako pochodną „tradycji historycznej oraz wartości cywilizacji afry-kańskiej, które powinny inspirować oraz wyznaczać kierunek refleksji na temat praw człowieka i ludów”¹⁹. W tym duchu przypomina jednocześnie państwom członkowskim organizacji regionalnej o spoczywających na nich szczególnych obowiązkach „eliminacji kolonializmu, neokolonializmu, apartheidu, syjonizmu oraz likwidacji obcych, napastniczych baz wojskowych, jak również wszelkich form dyskryminacji”²⁰. Takie założenia stanowią kanwę szeregu dalszych, szcze-gólnych rozwiązań przenikających Kartę Afrykańską w wymiarze na wskroś nor-matywnym.

Przyjęcie, że podniesienie jakości życia jednostki w przestrzeni afrykańskiej stanowi jedno z fundamentalnych wyzwań stojących przed młodymi państwa-mi w okresie postkolonialnym²¹ doprowadziło do podkreślenia nierozerwalności praw obywatelskich i politycznych oraz praw gospodarczych, społecznych i kul-turalnych²². Karta Afrykańska zawiera zatem, inaczej niż EKPCz oraz AKPCz²³, szczegółowe gwarancje praw należących do obu generacji²⁴. Co więcej,

dostrze-17 Por. Preambuła EKPCz, tiret 1–2, 4–5; Preambuła AKPCz, tiret 3–4.

18 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 2.

19 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 4.

20 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 8.

21 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 3.

22 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 7.

23 O ile EKPCz całkowicie pomija problematykę praw gospodarczych, społecznych i kultural-nych, to już AKPCz w art. 26 zawiera ogólną klauzulę, nakładającą na państwa-strony obo-wiązek postępowego urzeczywistniania praw wynikających ze standardów gospodarczych, społecznych, edukacyjnych, naukowych i kulturowych, określonych w Karcie Organizacji Państw Amerykańskich z dnia 30 kwietnia 1948 r. (Bogota, UNTS, Vol. 119, s. 3). AmTPCz po-twierdził w swym orzecznictwie, że posiada jurysdykcję w sprawach dotyczących rzekomych naruszeń art. 26 AKPCz; zob. np. AmTPCz, wyrok z dnia 31 sierpnia 2001 r. w sprawie May-agna (Sumo) Awas Tingni Community v. Nikaragua.

24 Przepisy art. 3–14 wymieniają prawa obywatelskie i polityczne: równość wobec prawa (art. 3), prawo do życia (art. 4), prawo do godności, zakaz niewolnictwa oraz zakaz tortur (art. 5), prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 6), prawo do rzetelnego pro-cesu sądowego (art. 7), prawo do wolności sumienia i wyznania (art. 8), prawo do wolności wyrażania opinii (art. 9), wolność stowarzyszania się (art. 10), wolność zgromadzeń (art. 11), prawo do swobodnego poruszania się (art. 12), prawo do uczestniczenia w życiu publicznym (art. 13), prawo własności (art. 14). Prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne są wskazane

żenie grupowego wymiaru egzystencji jednostki w tradycyjnym społeczeństwie afrykańskim implikowało zasadność zagwarantowania praw solidarnościowych (praw trzeciej generacji)²⁵, które wieńczą katalog praw podlegających ochronie na gruncie Karty²⁶.

Powszechne w Afryce postrzeganie człowieka jako nieodłącznej części grupy, definiowanej przez więzy rodzinne, plemienne i narodowe, w połączeniu z ży-wotnością popularnej wśród przywódców afrykańskich ideologii socjalistycznej²⁷, stanowiło z kolei naturalną przyczynę refleksji na temat obowiązków człowieka wobec innych ludzi oraz społeczności, w których funkcjonuje²⁸. Jakkolwiek poję-cie obowiązków jednostki nie jest całkowipoję-cie obce ani europejskiemu²⁹, ani ame-rykańskiemu³⁰ systemowi ochrony praw człowieka, to jednak Karta Afrykańska jest traktatem unikalnym zarówno ze względu na obszerności stosownej regulacji, jak i z uwagi na szerokie zakreślenie kręgu tych, wobec których obowiązki po-wstają. Uprawnionymi są bowiem nie tylko inne jednostki, ale również rodzina, społeczeństwo, państwo, inne uznane prawnie wspólnoty, a także cała społecz-ność międzynarodowa³¹.

Naturalną konsekwencją pojmowania przez twórców Karty egzystencji czło-wieka w wymiarze wspólnotowym wydaje się również zamieszczenie szczegól-nego rodzaju klauzul limitacyjnych (tzw. clawback clauses) w szeregu przepisów, gwarantujących prawa obywatelskie i polityczne. Pomijając w tym miejscu libe-ralną wykładnię metasystemową tych klauzul, dokonaną ostatecznie w praktyce AKmPCz³², możliwa interpretacja literalna ewidentnie promowała interes wspól-notowy, wskazując na dopuszczalność korzystania z tych praw wyłącznie w grani-cach wyznaczonych przez prawo krajowe. Byłoby to zatem rozwiązanie odmienne od zastosowanego w przypadku EKPCz³³ i AKPCz³⁴, w których klauzule

limita-w art. 15–18: pralimita-wo do pracy (art. 15), pralimita-wo do opieki medycznej (art. 16), pralimita-wo do edu-kacji (art. 17), prawo do opieki nad rodziną, jako podstawową komórką społeczną (art. 18).

25 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 5.

26 Prawa trzeciej generacji wymienione są w art. 20–24: prawo do samostanowienia (art. 20), prawo do swobodnego dysponowania zasobami naturalnymi (art. 21), prawo do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego (art. 22), prawo do pokoju i bezpieczeństwa (art. 23), prawo do czystego środowiska naturalnego (art. 24).

27 G. Martin, African Political Thought, Springer, 2012, s. 71–128.

28 Karta Afrykańska, Preambuła, tiret 6.

29 Por. np. art. 10(2) EKPCz, wskazujący na obowiązki związane z prawem do wolności wyra-żania opinii; ETPCz (Wielka Izba), wyrok z dnia 22 października 2007 r. w sprawie Lindon, Otchakovsky-Laurens and July v. France, skarga nr 21279/02, skarga nr 36448/02.

30 ADPOC zawiera obszerne wyliczenie obowiązków jednostki. Na gruncie art. 32 AKPCz za-gadnienie to zostało zredukowane do ogólnikowej formuły wskazującej na zobowiązania jednostki wobec rodziny, wspólnoty i rodzaju ludzkiego.

31 Art. 27–29 Karty Afrykańskiej.

32 Zob. infra, cz. druga, VI.1

33 Por. art. 8(2), 9(2), 10(2), 11(2) EKPCz.

34 Por. art. 11(2), 12(3), art. 15 AKPCz.

91 I. Podstawowe parametry Karty Afrykańskiej

cyjne w istocie wzmacniają zakres ochrony przyznanej jednostce, stanowiąc, że ograniczenie praw przez państwo jest dozwolone wyjątkowo, pod warunkami le-galności, celowości i konieczności.

W tym kontekście może natomiast dziwić niezamieszczenie w Karcie Afry-kańskiej ogólnej klauzuli derogacyjnej, która pozwoliłaby państwu-stronie na to, by w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań wynikających z traktatu³⁵. Travaux préparatoires nie wyjaśniają powodów, dla których kwestia derogacji nie zo-stała ostatecznie uregulowana, pomimo mnogości konfliktów wewnętrznych w Afryce. Pewna nonszalancja państw afrykańskich w przedmiocie deroga-cji, widoczna zresztą np. na gruncie praktyki towarzyszącej art. 4 MPPOP³⁶, stanowi tu wytłumaczenie mało przekonujące i  niewystarczające. Niezależ-nie jednak od powodów milczenia Karty na temat dopuszczalności derogacji prawne implikacje tego braku zostały wyjaśnione dopiero w praktyce stoso-wania dokumentu³⁷.

Wreszcie w wymiarze instytucjonalnym³⁸ Kartę Afrykańską cechuje pominięcie organu sądowego, orzekającego o zgodności postępowania państw-stron z wzor-cem ustanowionym przez traktat³⁹. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatry-wać tak w  tradycyjnych wartościach afrykańskich, przedkładających polubow-ność i środki koncyliacyjne nad kompetytywpolubow-ność właściwą metodzie sądowej⁴⁰, jak również w politycznej niechęci młodych państw afrykańskich do poddawania własnych aktów kontroli trybunału międzynarodowego. Przy czym w toku pro-cesu prowadzącego do przyjęcia Karty Afrykańskiej wielokrotnie wyrażane było przeświadczenie, że dla zapewnienia efektywnej ochrony praw człowieka usta-nowienie kontrolującej instytucji sądowej było tyle nieodzowne, co stanowczo przedwczesne⁴¹. W istocie włączenie AfTPCz do struktury instytucjonalnej Kar-ty stało się poliKar-tycznie możliwe dopiero po ponad dwóch dekadach od przyjęcia traktatu.

35 Por. art. 15 EKPCz oraz art. 27 AKPCz.

36 Można wskazać zaledwie cztery przypadki, w których państwa afrykańskie, działając w wy-konaniu obowiązku z art. 4(3) MPPOP, przekazały SG ONZ informacje o zawieszeniu stoso-wania zobowiązań wynikających z Paktu. Uczyniły to: Algieria (dwukrotnie: oświadczenia z dnia 19 czerwca 1991 r. oraz z dnia 13 lutego 1992 r.), Sudan (oświadczenie z dnia 21 sierp-nia 1991 r.) oraz Namibia (oświadczenie z dsierp-nia 5 sierpsierp-nia 1999 r.).

37 Zob. infra, cz. druga, VI.2.

38 W syntetyczny sposób zagadnienia prawnoporównawcze dotyczące instytucjonalnego zrę-bu trzech regionalnych systemów ochrony praw człowieka zostały przedstawione przez:

C. Heyns, D. Padilla, L. Zwaak, A schematic comparison of regional human rights systems: An update, AHRLJ, 2005, Vol. 5, s. 308–320.

39 Por. art. 19 i n. EKPCz oraz art. 52 i n. AKPCz.

40 Zob. supra, Wprowadzenie.

41 Projekt M’baye, Introduction.