Obowiązywanie w wymiarze temporalnym

sprawowanym de iure na własnym terytorium oraz de facto, poza własnym tery-torium. Niezależnie od tego, oczywiste jest, że AKmPCz nie postrzega zobowią-zań spoczywających na państwach-stronach Karty jako ograniczonych do kręgu podmiotów przebywających na terytorium danego państwa. Treść przywołanego fragmentu Uwag ogólnych może także dawać asumpt do twierdzenia, że dają się już wyróżnić zalążki dwóch podstawowych modeli ekstraterytorialnego stosowa-nia Karty Afrykańskiej. Pierwszy z nich (model personalny) obejmuje przypadki, w których państwo realizuje swe władztwo bezpośrednio wobec jednostki przeby-wającej poza jego terytorium. Drugi zaś (model przestrzenny) związany jest z roz-ciągnięciem przez państwo-stronę efektywnej kontroli nad obszarem znajdują-cym się poza jego terytorium. Wybór jednego z modeli ma zależeć, rzecz jasna, od okoliczności danej sprawy i charakteru władztwa sprawowanego przez państwo.

Należy również sądzić, że dopiero dalsza praktyka stosowania Karty pozwoli na sprecyzowanie parametrów obu modeli.

III. Obowiązywanie w wymiarze temporalnym 105 Zgodnie z ogólną zasadą prawa (lub zasadą międzynarodowego prawa zwycza-jowego)⁹² wyrażoną w art. 28 KPT, postanowienia Karty Afrykańskiej nie wiążą w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w od-niesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w ży-cie tego traktatu wobec państwa-strony⁹³. Co prawda wskazana zasada może być uchylona, gdy odmienny zamiar wynika z traktatu albo jest ustalony w inny sposób, to jednak w przypadku Karty sytuacja taka z pewnością nie występuje.

W  konsekwencji, państwo-strona nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie Karty aktem, który wystąpił zanim traktat wszedł wobec niego w życie⁹⁴, tj. przed złożeniem przez państwo na ręce SG OJA dokumentu ratyfikacyjnego lub doku-mentu przystąpienia⁹⁵.

Należy wszakże wspomnieć o dwóch przypadkach, w których taki akt może prowadzić do powstania odpowiedzialności państwa na gruncie Karty; w warun-kach tzw. naruszenia ciągłego AKmPCz zidentyfikowała te przypadki w sposób następujący:

[...] wzięcie pod uwagę naruszenia, które nastąpiło przed wejściem w życie Karty, jest dopuszczalne, o ile [a] trwa ono lub [b] wywiera skutki [podkr. – MJW], które same w sobie stanowią naruszenie po wejściu Karty w życie [...]⁹⁶.

AKmPCz została skonfrontowana z pierwszą z wymienionych sytuacji, w spra-wie Annette Pagnoulle (on behalf of Abdoulaye Mazou) v. Kamerun⁹⁷, dotyczącej przypadku przedłużenia okresu odbywania kary pozbawienia wolności na pod-stawie arbitralnej decyzji władz więziennych. Ofiara naruszenia została skazana wyrokiem sądu krajowego na karę pięciu lat pozbawienia wolności. Pomimo że powinna zakończyć jej odbywanie w kwietniu 1989 r., była przetrzymywana w za-kładzie karym aż do dnia 23 maja 1991 r. W związku z tym, że Kamerun stał się stroną Karty Afrykańskiej z dniem 20 września 1989 r., AKmPCz stwierdziła naruszenie prawa do wolności osobistej, prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do pracy wyłącznie na skutek nieprawidłowości w zakresie czynności penitencjarnych, do których doszło po tej dacie⁹⁸.

92 Na wątpliwości dotyczące źródła tej normy wskazuje np. (powołując liczne przykłady od-miennych opinii): K. Odendahl, Non-retroactivity of treaties, [w:] O. Dörr, K. Schmalenbach, Vienna Convention..., s. 478.

93 Zob. także np. MTS, wyrok z dnia 1 lipca 1952 r. w sprawie Ambatielos, s. 19.

94 Zob. np. AKmPCz, orzeczenie z dnia 27 maja 2009 r. w sprawie Kevin Mgwanga Gunme et al.

v. Kamerun, zawiadomienie nr 266/03, pkt 71; orzeczenie z dnia 16 grudnia 2011 r. w sprawie Spilg and Mack & Ditshwanelo (on behalf of Lehlohonolo Bernard Kobedi) v. Botswana, zawia-domienie nr 277/03, pkt 100.

95 Art. 63(2) Karty Afrykańskiej w zw. z art. 16(b) KPT.

96 AKmPCz, pkt 91 orzeczenia w sprawie Malawi African Association et al. v. Mauretania.

97 Orzeczenie z dnia 24 kwietnia 1997 r., zawiadomienie nr 39/90_AR.

98 Ibidem, pkt 15.

Kanwę innego rozstrzygnięcia AKmPCz stanowił pokrewny problem odpowie-dzialności państwa za trwające skutki naruszenia, które w całości zmaterializowa-ło się zanim Karta Afrykańska weszła wobec niego w życie. W sprawie John K. Mo-dise v. Botswana⁹⁹ skarżący został wydalony z Botswany do RPA, jako nielegalny imigrant, w 1978 r., pomimo że zgodnie z prawem Botswany z chwilą urodzenia uzyskał obywatelstwo tego państwa na zasadzie ius sanguinis. Podstawę wydalenia stanowiła decyzja administracyjna, która nie podlegała kontroli sądowej, nato-miast wszczęte później postępowanie w przedmiocie ustalenia obywatelstwa nie zostało zakończone w ciągu 16 lat. Nie będąc obywatelem RPA i nie posiadając paszportu, skarżący został pozbawiony możliwości przekroczenia granicy Bot-swany. W związku z tym przez osiem lat przebywał w południowoafrykańskim bantustanie Bophuthatswana, a  następnie przez siedem lat w  przygranicznym pasie oddzielającym terytoria tego bantustanu i  Botswany. Rozpatrując zawia-domienie AKmPCz zauważyła, że Botswana stała się stroną Karty Afrykańskiej dopiero w 1986 r., a zatem nie mogła ponosić odpowiedzialności za niezgodną ze zobowiązaniami traktatowymi deportację. Jednocześnie jednak organ wskazał, że niekorzystne dla autora zawiadomienia skutki deportacji występowały także po tej dacie. W związku z tym, że państwo nie podjęło żadnych działań zmierzają-cych do usunięcia trwajązmierzają-cych skutków deportacji, Komisja stwierdziła naruszenie przez Botswanę prawa do rzetelnego procesu sądowego¹⁰⁰.

III.2. Dopuszczalność wypowiedzenia Karty

W odróżnieniu od EKPCz¹⁰¹ oraz AKPCz¹⁰², Karta Afrykańska nie zawiera postano-wień dotyczących możliwości jej wypowiedzenia, co pozostaje zresztą w zasadniczej zgodności z afrykańską praktyką traktatową w dziedzinie praw człowieka¹⁰³. Zgodnie zatem z art. 56 KPT¹⁰⁴, Karta Afrykańska nie podlega wypowiedzeniu, o ile nie będzie ustalone, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia bądź że prawo do wypowiedzenia może być domniemywane w świetle charakteru tego traktatu.

Przeciwko ustaleniu istnienia woli państw-stron w przedmiocie dopuszczal-ności wypowiedzenia zdaje się przemawiać, prima facie, fakt, że zaproponowana

99 Orzeczenie z dnia 24 kwietnia 1997 r., zawiadomienie nr 97/93_AR.

100 Ibidem, pkt 29.

101 Art. 58 EKPCz.

102 Art. 78 AKPCz.

103 Szczególnym przypadkiem jest dopuszczający wypowiedzenie art. 19 Konwencji o ochronie i pomocy uchodźcom wewnętrznym w Afryce, który nakazuje m.in. wskazać jego przyczynę.

104 Na zwyczajowy charakter wyrażonej w tym przepisie zasady oraz wyjątku, określonego w ust. 1(a), wskazują np. T. Giegerich, Invalidity, Termination and Suspension of the Opera-tion of Treaties, [w:] O. Dörr, K. Schmalenbach, Vienna ConvenOpera-tion..., s. 986 oraz A. McNair, The Law of Treaties, Clarendon Press, 1961, s. 511–513.

III. Obowiązywanie w wymiarze temporalnym 107 przez M’baye formuła, pozwalająca na wypowiedzenie Karty po upływie okresu pięciu lat od chwili wejścia jej w życie¹⁰⁵, została trwale usunięta z projektu przed-stawionego przez komitet ekspertów w Dakarze. Co więcej, odrzucona została także propozycja zgłoszona podczas konferencji w Bandżulu przez Kongo, Niger i Republikę Środkowoafrykańską, postulująca wprowadzenie do tekstu traktatu przepisu, określającego warunki jego wypowiedzenia¹⁰⁶.

Na tym tle zdziwienie mógł budzić pogląd wyrażony przez samego M’baye już po przyjęciu Karty, jakoby bezsprzecznie zamiarem państw-stron było dopusz-czenie wypowiedzenia traktatu na warunkach określonych w art. 56 KPT¹⁰⁷. Po-mimo że istnienia takiej intencji nie da się w żaden sposób ani potwierdzić, ani wykluczyć w świetle istniejących źródeł dokumentujących travaux préparatoires, to jednak pogląd M’baye wydaje się ostatecznie zgodny z późniejszą (szczątko-wą, co prawda) praktyką stosowania traktatu. Wprawdzie żadne z państw-stron nie podjęło próby wypowiedzenia Karty Afrykańskiej, ale w sprawie Civil Li-berties Organisation v. Nigeria¹⁰⁸ AKmPCz nawiązała implicite do rozważane-go tu zagadnienia. Odnosząc się do decyzji Nigerii w przedmiocie zawieszenia, na gruncie prawa krajowego, inkorporacyjnego skutku aktu ratyfikacji Karty, stwierdziła ona, że:

Jeżeli celem działania Nigerii było wycofanie ratyfikacji, to należało wszcząć procedurę międzynarodową, której elementem byłaby stosowna notyfikacja [...] Nigeria nie może uchylić się od [międzynarodowych – MJW] skutków ratyfikacji działaniem na pozio-mie krajowym¹⁰⁹.

Takie stanowisko AKmPCz, które nie spotkało się z jakąkolwiek reakcją ze stro-ny państw afrykańskich, zdaje się pośrednio potwierdzać wcześniejszą, dość enig-matyczną opinię M’baye, że wypowiedzenie Karty zostało przez strony dopusz-czone¹¹⁰. Przy czym, w braku stosownych postanowień samej Karty, określających procedurę wypowiedzenia, należy przyjąć, że zastosowanie znajduje tu art. 56(2) KPT, zgodnie z którym strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego.

105 Art. 61 Projektu M’baye.

106 OAU Doc. Amendment No 7, 2^nd session, Banjul, 7–21 January 1981.

107 K. M’baye, Keynote Address..., s. 34; krytycznie na temat tego poglądu wypowiada się np.

F. Ouguergouz, The African Charter on Human and People’s Rights. A Comprehensive Agenda for Human Dignity and Sustainable Democracy in Africa, Martinus Nijhoff Publishers, 2003, s. 789.

108 Orzeczenie z dnia 22 marca 1995 r., zawiadomienie nr 129/94.

109 Ibidem, pkt 13.

110 Podobnie zob. G.J. Naldi, K.D. Magliveras, Human Rights and the Denunciation of Treaties and Withdrawal from International Organisation, „Polish Yearbook of International Law”

2013, Vol. 23, s. 115–116.