Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw w ramach systemu afrykańskiego

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw... 153 krajowego w świetle treści instrumentów międzynarodowych. To zaś, z kolei, rzu-tuje na postawę przedstawicieli stron, którzy pomijają argumenty oparte na Karcie Afrykańskiej, z góry zakładając ich niewielką moc perswazyjną. Wagę edukacji prawniczej dla wzrostu praktycznego znaczenia Karty w  orzecznictwie państw afrykańskich pośrednio potwierdza fakt, że przeprowadzane w państwach fran-kofońskich szkolenia dla sędziów z zakresu stosowania międzynarodowych re-gulacji dotyczących prawa handlowego zaowocowały częstym i poprawnym ich stosowaniem w praktyce orzeczniczej³¹⁵.

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw

Przede wszystkim struktura instytucjonalna, służąca szeroko rozumianej ochronie praw człowieka w  Afryce, uzyskała swój współczesny kształt dzięki uzupełnieniu tego traktatu Protokołem o ustanowieniu AfTPCz oraz w związku z  przyjęciem Afrykańskiej Karty Praw i  Dobrobytu Dziecka. W  konsekwencji, AKmPCz (a  zatem jedyny organ utworzony na podstawie Karty Afrykańskiej) otrzymała wsparcie dwóch nowych instytucji, wyspecjalizowanych w dziedzinie ochrony praw człowieka: AfTPCz oraz Afrykańskiego Komitetu Praw i Dobroby-tu Dziecka (AKtPDD)³¹⁹. Zważywszy jednak, że mandat AKtPDD jest ograniczo-ny do promocji, interpretacji oraz ochroograniczo-ny praw wymienioograniczo-nych w Afrykańskiej Karcie Praw i Dobrobytu Dziecka, jego działalność została pominięta w niniej-szym opracowaniu³²⁰.

Po wtóre, powołując AKmPCz oraz wyznaczając ogólne ramy jej funkcjonowa-nia, Karta Afrykańska przyznała pewne kompetencje pomocnicze dwóm organom ustanowionym wcześniej, na podstawie Karty OJA, tj. SG oraz ZGPR organiza-cji regionalnej. Oznaczało to, że zaprojektowana formuła systemu ochrony praw człowieka została wbudowana w porządek OJA, a tym samym, że jej kształt będzie podlegał zmianom dotykającym całej architektury instytucjonalnej organizacji.

W konsekwencji zastąpienie OJA przez UA w 2002 r. prowadziło do włączenia AKmPCz w strukturę UA³²¹, a także powiązania jej z SG oraz ZGPR UA. Stosowne prerogatywy SG i ZGPR UA zostaną omówione na marginesie dalszych rozważań o kompetencjach AKmPCz oraz AfTPCz.

Należy wreszcie zauważyć, że w  porównaniu z  praktyką OJA, wzbogaceniu struktury instytucjonalnej UA towarzyszy nieco większe zaangażowanie tej or-ganizacji w aktywności związane z ochroną praw człowieka³²². Fakt ten

pozosta-319 Jego mandat określają art. 32–46 Afrykańskiej Karty Praw i Dobrobytu Dziecka.

320 Należy wszakże zauważyć, że interpretując Afrykańską Kartę Praw i Dobrobytu Dziecka, AKtPDD odwołuje się zarówno do treści Karty Afrykańskiej, jak i do orzecznictwa AKmPCz.

Podstawę prawną do takiego czerpania inspiracji z traktatu będącego fundamentem regio-nalnego systemu ochrony praw człowieka stanowi tu art. 46 Afrykańskiej Karty Praw i Dobro-bytu Dziecka. Zob. np.: AKtPDD, orzeczenie z dnia 2 marca 2011 r. w sprawie Institute for Hu-man Rights and Development in Africa (IHRDA) and Open Society Justice Initiative (on behalf of Children of Nubian Descent in Kenya) v. Kenia, zawiadomienie nr 002/Com/002/2009, pkt 25; orzeczenie z dnia 15–19 kwietnia 2013 r. w sprawie Hansungule and Others (on behalf of children in Northern Uganda) v Uganda, zawiadomienie nr 001/Com/001/2005, pkt 73.

321 Zob. pkt (xi) decyzji Zgromadzenia Głów Państw i Rządów UA w przedmiocie okresu przej-ściowego, AU Doc. Ass/AU/Dec.1(I).

322 Nowe instytucje UA to m.in. Komitet Stałych Przedstawicieli, Parlament Panafrykański, Komisja Prawa Międzynarodowego, Rada Wykonawcza, Komisja UA, Rada Pokoju i Bezpie-czeństwa oraz Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna; por. art. 5 Aktu Konstytucyjnego UA oraz art. VII Karty OJA. Na temat roli praw człowieka w mandatach poszczególnych orga-nów UA, zob. np. A. Lloyd, R. Murray, Institutions with responsibility for human rights protec-tion under the African Union, JAL, 2004, Vol. 48, s. 165. Dostrzegając potrzebę zharmonizo-wania ich wysiłków na rzecz wzmocnienia regionalnego systemu ochrony praw człowieka, UA przyjęła w 2011 r. dokument zawierający wytyczne do osiągnięcia pożądanej synergii,

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw... 155 je w ścisłym związku ze zmianą modelu współpracy regionalnej, jaka dokonała się na progu XXI w. Jak już wspomniano³²³, OJA była organizacją uformowaną w szczególnych warunkach procesu dekolonizacyjnego. W jego toku młode pań-stwa, których terytoria zostały wpisane w  polityczną mapę kolonialnej Afryki, stworzonej przez mocarstwa funkcjonujące według zasad ładu westfalskiego, przejęły jednocześnie ścisłe rozumienie związanych z nim paradygmatów: poli-tycznej niezależności i zasady nieinterwencji w sprawy wewnętrzne³²⁴. Jakkolwiek już w początkach lat sześćdziesiątych XX w. wyraźnie dostrzegano potrzebę roz-woju współpracy w wymiarze subregionalnym³²⁵, to jednak większość przywód-ców państw nie była jeszcze skłonna do przychylnego przyjęcia idei ściślejszej integracji panafrykańskiej. Pogląd o  zasadności utworzenia organizacji konty-nentalnej, która pełniłaby zaledwie funkcję agory, gdzie wspólne sprawy są dys-kutowane, przeważył zatem ostatecznie nad koncepcją organizacji wspierającej integrację w dziedzinie współpracy ekonomicznej i politycznej, posiadającej orga-ny wyposażone w silne kompetencje decyzyjne³²⁶. Karta OJA tworzyła, w związ-ku z tym, niewiele więcej niż dość monotematyczne forum debat przywódców afrykańskich nad formowaniem wspólnego frontu politycznego w  zmaganiach z  dziedzictwem kolonializmu. Zaledwie pobieżny przegląd tematów rezolucji ZGPR OJA z lat sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych potwierdza, że

organi-dzięki współpracy instytucji regionalnych, subregionalnych oraz krajowych, Komisja UA, Human Rights Strategy for Africa (2012–2016), <https://www.au.int/en/documents/30179/

human-rights-strategy-africa> [data dostępu: 20 marca 2017 r.]. Praktykę wymienionych organów UA w dziedzinie ochrony praw człowieka przedstawia skrupulatnie F. Viljoen, In-ternational Human Rights..., s. 149–212.

323 Supra, cz. pierwsza, II.2.

324 A.A. Yusuf, Pan-Africanism and International Law, Martinus Nijhoff Publishers, 2014, s. 45.

325 Świadczą o tym podejmowane w tamtym czasie próby tworzenia unii i federacji regional-nych. Były one nieudane albo prowadziły do powstawania efemerycznych tworów: Unii Gwinei i Ghany (1959), Federacji Malijskiej (Senegal, Benin, Sudan i Górna Wolta, 1959–

1960), Unii Sahelu i Beninu (Górna Wolta, Niger, Benin, Wybrzeże Kości Słoniowej, 1959) czy Unii Celnej Afryki Równikowej (Republika Środkowoafrykańska, Czad, Gabon, Kongo Brazzaville, 1959).

326 W 1963 r. Afryka była politycznie podzielona na trzy bloki państw zajmujących odmienne sta-nowiska w sprawach związanych przede wszystkim z przebiegiem procesu dekolonizacyjne-go (rozbieżności dotyczyły np. problemu niepodległości Algierii i Mauretanii). W dziedzinie integracji członkowie tzw. Grupy z Casablanki (m.in. Egipt, Ghana i Gwinea) popierali ideę integracji politycznej jako warunku dalszej, ściślejszej współpracy na płaszczyźnie gospo-darczej. Tezę o pierwszeństwie współpracy ekonomicznej lansowali natomiast członkowie Grupy z Monrovii (m.in. Liberia i Nigeria) oraz Grupy z Brazzaville (m.in. Kongo i Tanzania);

zob. Z. Červenka, The Unfinished Quest for Unity. Africa and the OAU, Julian Friedmann Pub-lishers Ltd., 1977, s. 1; E. Ike Udogu, Confronting the Challenges and Prospects in the Creation of a Union of African States in the 21^st Century, Cambridge Scholars Publishing, 2010, s. 72–73;

M. Bedjaoui, Brief Historical Overview of Steps to African Unity, [w:] A. Yusuf, F. Ouguergouz (eds.), The African Union: Legal and Institutional Framework, a Manual on the Pan-African Organization, BRILL, 2012, s. 16; F. Viljoen, International Human Rights..., s. 151 i n.

zacja koncentrowała się wówczas na zagadnieniach związanych z procesem deko-lonizacyjnym, apartheidem oraz sporami terytorialnymi. Już jednak po upływie niespełna dwóch dekad odczuwalna stała się potrzeba zmiany Karty OJA, która w ciągu tego okresu zmieniła się w instrument przestarzały i nieodzwierciedlający wyzwań pojawiających się w związku ze zmianą okoliczności geopolitycznych³²⁷. W szczególności zakończenie okresu zimnowojennego oznaczało utratę zarówno politycznych, jak i ekonomicznych korzyści związanych z bipolarnym podziałem świata³²⁸, a jednocześnie rosnąca liczba konfliktów wewnętrznych zwracała uwagę na konieczność zmierzenia się z wyzwaniami dotyczącymi bezpieczeństwa zbio-rowego, jak również z problemami natury społecznej i ekonomicznej. Również utworzenie Światowej Organizacji Handlu oraz postęp w dziedzinie nowych tech-nologii uzmysłowiły członkom OJA niezbędność podjęcia kroków zapobiegają-cych marginalizacji państw afrykańskich w ramach międzynarodowej wymiany handlowej³²⁹. Refleksem takiego stanu rzeczy stało się powołanie przez członków OJA w 1991 r. Afrykańskiej Wspólnoty Gospodarczej³³⁰ oraz stopniowe tworzenie, włączanych w jej strukturę, ośmiu subregionalnych wspólnot gospodarczych, tzw.

RECs (The Regional Economic Communities)³³¹. Na marginesie warto zauważyć, że prawo pierwotne sześciu z nich przewiduje utworzenie trybunałów subregio-nalnych jako organów wymiaru sprawiedliwości, właściwych do orzekania w spo-rach dotyczących wykładni traktatów tworzących wspólnoty. O  ile dwa z  nich (jeszcze) nie powstały (sądy ECCAS oraz AMU), ustanowiono już cztery inne trybunały (COMESA, EAC, ECOWAS oraz SADC). W związku ze stricte poli-tycznym i ekonomicznym wymiarem integracji subregionalnej, w traktatach two-rzących RECs można odnaleźć jedynie zdawkowe odwołania do praw człowieka oraz zasady rządów prawa, które zazwyczaj zamieszczone zostały w zestawieniach

„zasad” oraz „celów” danej organizacji³³². Naturalną koleją rzeczy trybunały

sub-327 Już w lipcu 1997 r. ZGPR OJA podjęło decyzję o utworzeniu Komitetu ds. zmian w Karcie OJA, OAU Doc. AHG/Dec.111(XVI). Obradując sporadycznie, nie przedstawił on jednak kon-kretnych propozycji w przedmiocie modyfikacji Karty, zob. T. Maluwa, The Transition from the Organization of African Unity to the African Union, [w:] A. Yusuf, F. Ouguergouz, The Afri-can Union..., s. 27–29.

328 G.K. Kieh, Africa and the New Globalization, Routledge, 2008, s. 164.

329 Zob. np. ZGPR OJA, Declaration on the New Common Initiative (MAP and OMEGA), pkt 2, OAU Doc. AHG Decl.1(XXXVII) (2001).

330 Treaty Establishing the African Economic Community, Abuja, 3 czerwca 1991 r., ILM, 1991, Vol. 30, s. 1241.

331 Do grupy tej należą: Arabska Unia Maghrebu (AMU), Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), Wspólnota Wschodnioafrykańska (EAC), Międzyrządowa Władza ds.

Rozwoju (IGAD), Południowoafrykańska Wspólnota Rozwoju (SADC), Wspólny Rynek Afry-ki Wschodniej i Południowej (COMESA), Wspólnota Gospodarcza Państw AfryAfry-ki Środkowej (ECCAS) oraz Wspólnota Państw Sahelu i Sahary (CENSAD).

332 Np. The Revised Treaty of ECOWAS, Cotonou, 24 lipca 1993 r., w art. 4(g) stanowi, że: „ [The High Contracting Parties adheres to the principle on] recognition promotion and protection

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw... 157 regionalne nie były zatem (z wyjątkiem Trybunału ECOWAS³³³) zaprojektowane jako instytucje ochrony praw człowieka. W praktyce jednak znaczenie niektórych z nich dla procesu impregnacji afrykańskiego systemu ochrony praw człowieka jest nie do przecenienia³³⁴.

Z powodów przedstawionych już powyżej³³⁵ problematyka ochrony praw czło-wieka zaczęła zajmować stałe miejsce także w  debacie panafrykańskiej dwóch ostatnich dekad XX w. W konsekwencji wejście w życie Aktu Konstytucyjnego UA wiązało się z przyjęciem nowej listy celów, stojących przed państwami członkow-skimi, wyrażających m.in. konieczność promocji integracji politycznej i gospo-darczej, praworządności, praw człowieka oraz zasad demokracji³³⁶. Dostrzeżenie zależności między rozwojem gospodarczym a szeroko rozumianą praworządno-ścią legło zresztą u podwalin UA, gdy w przeddzień inauguracyjnej sesji ZGPR tej organizacji ostatnie Zgromadzenie OJA dokonało symbolicznego włączenia koncepcji zrównoważonego i skoncentrowanego na jednostce rozwoju do flago-wego projektu stworzonego przez OJA, tj. Noflago-wego Partnerstwa dla Rozwoju Afry-ki (NEPAD)³³⁷. Wymiernym efektem tego aktu było m.in. utworzenie w 2002 r.

of human and peoples’ rights in accordance with the provisions of African Charter […]”, ILM, 1996, Vol. 35, s. 660. Zgodnie z art 6(e) The Treaty Establishing COMESA, Kampala, 5 listo-pada 1993 r.: „[Members States adhere to the following principles]: recognition, promotion and protection of human and peoples’ rights in accordance with the provisions of the African Charter on Human and Peoples’ Rights […]”, ILM, 1994, Vol. 33, s. 1067.

333 Trybunał ECOWAS ma jurysdykcję w zakresie orzekania o przypadkach naruszeń praw człowieka, do których dochodzi w państwach członkowskich organizacji, zob. art. 3(4) Sup-plementary Protocol A/SP.1/01/05 Amending the Preamble and Articles 1, 2, 9, and 30 of Protocol A/P.1/7/91 Relating to the Community Court of Justice and Article 4 Paragraph 1 of the English Version of the Said Protocol, <http://www.courtecowas.org/site2012/pdf_files/

supplementary_protocol.pdf> [data dostępu: 20 marca 2017 r.].

334 Na znaczenie Karty Afrykańskiej w procesie wykładni traktatów tworzących organizacje subregionalne wskazuje orzecznictwo: Trybunał EAC, wyrok z dnia 1 listopada 2007 r.

w sprawie Katabazi & Others v. Secretary-General of the East African Community & Another, nr 1/2007; Trybunał EAC, wyrok z dnia 17 maja 2013 r. w sprawie Samuel Mukira Mohochi v. The Attorney General of the Republic of Uganda, nr 5/2011; Trybunał SADC, wyrok z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie Mike Campbell (Pvt) Ltd. and Others v. The Republic of Zim-babwe, nr SADC (T) 02/2007; Trybunał ECOWAS, wyrok z dnia 14 grudnia 2012 r. w sprawie SERAP v. Nigeria, nr ECW/CCJ/JUD/18/12. W praktyce rozstrzygnięcia trybunałów EAC oraz SADC, w których stwierdzano naruszenie postanowień traktatów założycielskich w związku z pogwałceniem praw człowieka, wywoływały niezadowolenie zainteresowanych państw.

W związku z tym podejmowane były próby ograniczania zakresu kompetencji tych trybu-nałów oraz wpływania na ich niezależność. W przypadku trybunału SADC doszło zresztą do sparaliżowania jego prac przez organ polityczny organizacji. Zob. np. K.J. Alter, J.T. Gathii, L.R. Helfer, Backlash against International Courts in West, East and Southern Africa: Causes and Consequences, EJIL, 2016, Vol. 27, s. 293.

335 Supra, cz. pierwsza, V.

336 Art. 3(e)(g)(h) Aktu Konstytucyjnego UA.

337 Zob. np. ZGPR OJA, Declaration on the New Common Initiative..., pkt. 3

Afrykańskiego Mechanizmu Oceny Wzajemnej (APRM – African Peer Review Mechanism), który jest organizacją wyspecjalizowaną UA³³⁸, służącą wspieraniu szeroko rozumianej idei dobrego gospodarowania³³⁹. Uczestniczące państwa wy-rażają zgodę³⁴⁰, by ich praktyka w tej mierze stała się przedmiotem periodycznej analizy i oceny, dokonywanej przez innych uczestników APRM. Obszerne spra-wozdania, sporządzane przy tej okazji przez panele oceniające APRP, stanowią istotne źródło informacji o stanie respektowania praw człowieka w danym pań-stwie³⁴¹.

Nie ulega przy tym wątpliwości, że biorąc pod uwagę tak zakres przyznanych kompetencji, jak również podejmowane działania, instytucjami kluczowymi dla promocji oraz ochrony praw człowieka, gwarantowanych w  Karcie Afrykańskiej, pozostają AKmPCz oraz AfTPCz. Prerogatywy oraz sposób funkcjonowania tych organów zostały dokładnie przedstawione w dwóch kolejnych częściach tej książki.

338 Do jej włączenia w strukturę UA doszło w czerwcu 2014 r., zob. ZGPR UA, AU Doc. Assembly/

AU/Dec.527(XXIII).

339 ZGPR UA, New Partnership for Africa’s Development (NEPAD). Declaration on Democracy, Political, Economic and Corporate Governance, AU Doc. AHG/235(XXXVIII), Annex I, pkt 28 (2011 r.).

340 W czerwcu 2016 r. uczestnikami APRM było 35 państw afrykańskich. Akcesja następuje w związku z podpisaniem niewiążącego porozumienia (memorandum of understanding) z dnia 9 marca 2003 r., przyjętego przez ZGPR Komitetu Organizacyjnego NEPAD, NEPAD/

HSGIC/03-2003/APRM/MOU, <http://aprm-au.org/admin/pdfFiles/aprm_mou.pdf> [data dostępu: 20 marca 2017 r.].

341 Sprawozdania dostępne są na stronie: <http://aprm-au.org/publications?nXerGdt=10>

[data dostępu: 20 marca 2017 r.]