Derogacja praw człowieka

VI. Dopuszczalność ograniczania przez państwo gwarantowanych praw 127

działanie w  stanie konieczności²⁰⁷ oraz force majeure²⁰⁸, nie jest rzeczą łatwą z uwagi na wyjątkowy charakter zdarzeń, których wystąpienie musi być dowie-dzione. Z  drugiej jednak strony przeniesienie ciężaru argumentacji na grunt prawa zwyczajowego pozwala na uniknięcie kłopotliwych ograniczeń zwykle wynikających z klauzul derogacyjnych zarówno o charakterze proceduralnym (obowiązek notyfikacji), jak i materialnym (zakaz derogacji określonych zobo-wiązań). Praktyka państw afrykańskich na gruncie MPPOP potwierdza zresztą, że sformalizowane mechanizmy derogacyjne nie są przez nie postrzegane jako istotne elementy traktatowego reżimu ochrony praw człowieka – pomimo po-wszechności deklarowania stanów nadzwyczajnych w Afryce²⁰⁹, państwa tego kontynentu jedynie trzykrotnie złożyły deklaracje derogacyjne na podstawie art. 4(3) MPPOP²¹⁰. Nie można wykluczyć wreszcie, że klauzulę derogacyjną pominięto jako zbędną, sądząc, że do podobnych jak ona skutków prowadzić będzie wpisanie w Kartę Afrykańską obowiązków jednostki wobec społeczności, w której funkcjonuje²¹¹.

Jeżeli jednak założyć, że klauzulę derogacyjną pominięto w tekście Karty po to, by pozostawić państwom większą swobodę manewru na gruncie międzynaro-dowego prawa zwyczajowego, to w kalkulacjach nie wzięto pod uwagę niezwykle istotnego czynnika, a  mianowicie stanowiska AKmPCz w  praktyce stosowania traktatu. Gdy w sprawie Commission nationale des droits de l’Homme et des liber-tés v. Czad państwo podniosło, że w związku toczącą się wojną domową nie po-nosi odpowiedzialności za zarzucane mu naruszenia praw człowieka²¹², AKmPCz pryncypialnie stwierdziła, że:

207 Co do zwyczajowego charakteru tej okoliczności wyłączającej bezprawność, zob. np.

orze czenie arbitrażowe z dnia 30 kwietnia 1990 r., dotyczące Case concerning the differ-ence between New Zealand and France concerning the interpretation or application of two agreements, concluded on 9 July 1986 between the two States and which related to the prob-lems arising from the Rainbow Warrior Affair, RIAA, 2006, Vol. XX, s. 254; MTS, wyrok z dnia 25 września 1997 r. w sprawie Gabčíkovo-Nagymaros Project, ICJ Reports, 1997, pkt 51;

pkt 140 opinii doradczej MTS w sprawie Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory; Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza, wyrok z dnia 1 lipca 1999 r., dotyczący The M/V „SAIGA” Case, wyrok z dnia 1 lipca 1999 r., pkt. 129, 133.

208 Zwyczajowy charakter tej okoliczności wyłączającej bezprawność potwierdził pośrednio już STSM w wyroku z dnia 12 lipca 1929 r. w sprawie Brazilian Loans, s. 120 oraz w wyroku z dnia 15 czerwca 1939 r. w sprawie Société Commerciale de Belgique, s. 21–22. Wyraźne po-twierdzenie odnaleźć można np. w orzeczeniu arbitrażowym z dnia 19 maja 1931 r. w spra-wie John Gill (Great Britain v. Meksyk), wyrok z dnia 19 maja 1931 r., s. 159–160; oraz wyroku Irańsko-Amerykańskiego Trybunału do spraw Roszczeń z dnia 10 grudnia 1986 r. w sprawie Anaconda Iran Ltd. v. Iran, pkt 41.

209 Zob. np. A.J. Ali, Derogation..., s. 87–90.

210 Supra, przyp. 36.

211 Tak np. E.J. Criddle, E. Fox-Decent, Human Rights, Emergencies, and the Rule of Law, HRQ, 2012, Vol. 34, s. 46, przyp. 30.

212 Pkt 19 orzeczenia.

VI. Dopuszczalność ograniczania przez państwo gwarantowanych praw 129

W odróżnieniu od innych instrumentów międzynarodowych, chroniących prawa czło-wieka, Karta Afrykańska nie pozwala państwu na derogację obowiązków traktatowych w sytuacjach nadzwyczajnych. W związku z tym Czad nie może skutecznie powołać się na trwającą wojnę domową jako usprawiedliwienie naruszania lub zgody na narusza-nie Karty Afrykańskiej²¹³.

Stanowisko to zostało podtrzymane w sprawie Article 19 v. Erytrea, dotyczącej uwięzienia i przetrzymywania bez kontroli sądowej grupy dziennikarzy:

Ani stan wojny [...], ani innego rodzaju sytuacja nadzwyczajna na terytorium państwa--strony nie uzasadniają [...] naruszenia jakiegokolwiek prawa wyrażonego w Karcie, w związku z tym postępowanie Erytrei powinno być oceniane w świetle tego traktatu, niezależnie od panującego w niej zamieszania [...] Nie istnieje taka sytuacja polityczna, która usprawiedliwiałaby powszechne naruszenia praw człowieka; w gruncie rzeczy wprowadzanie ogólnych ograniczeń [...] prawa do wolności wyrażania opinii [...] pod-waża społeczne zaufanie do rządów prawa i, w efekcie, nie tyle zapobiega, ile zwykle zwiększa niepokoje publiczne²¹⁴.

W innej wreszcie sprawie (w znamienny sposób związanej z zawiadomieniem złożonym przez byłego prezydenta Gambii, który uprzednio aktywnie uczestni-czył w procesie tworzenia Karty Afrykańskiej) AKmPCz odniosła się do skutków zawieszenia przez juntę Y. Jammeha postanowień konstytucji z 1970 r., gwaran-tujących podstawowe prawa człowieka. Stwierdziła m.in., że zawieszenie posta-nowień prawa krajowego nie wpływa na zawieszenie postaposta-nowień Karty i wy-nikających z  niej zobowiązań oraz skutkuje naruszeniem ogólnego obowiązku przestrzegania tego traktatu, statuowanego przez art. 1 Karty²¹⁵.

Przedstawione wyżej stanowisko Komisji oznacza, że wykazanie przez państwo istnienia niebezpieczeństwa publicznego nie będzie prowadzić do skutku dero-gacyjnego na gruncie Karty Afrykańskiej. Jest przy tym rzeczą godną podkreśle-nia, że chociaż taka praktyka zdaje się podnosić skuteczność traktatowej ochro-ny praw człowieka, to jednak nierzadko jest krytykowana przez komentatorów, wskazujących na możliwość wystąpienia skutków niepożądanych. Twierdzą oni, że oderwana od realiów²¹⁶ postawa organu kontrolnego może prowadzić do

igno-213 Ibidem, pkt 21. Podobnie zob. AKmPCz, orzeczenie z dnia 27 maja 2009 r. w sprawie dan Human Rights Organisation & Centre on Housing Rights and Evictions (COHRE) v. Su-dan, zawiadomienia nr 279/03, 296/05, pkt. 167–168; orzeczenie z dnia 20 listopada 2003 r.

w sprawie Liesbeth Zegveld and Mussie Ephrem v. Erytrea, zawiadomienie nr 250/02, pkt 60.

214 Pkt. 87, 108 orzeczenia w sprawie Article 19 v. Erytrea.

215 Pkt. 49–50 orzeczenia w sprawie Sir Dawda K. Jawara v. Gambia.

216 R. Ago, specjalny sprawozdawca KPM ds. odpowiedzialności państw, znacząco zauważył, że „koncepcja stanu konieczności jest tak głęboko zakorzeniona w świadomości członków społeczności międzynarodowej, że wyrzucona drzwiami, powróci oknem – w innej postaci, jeżeli potrzeba”, Addendum to the Eighth Report on State Responsibility – The Internationally

rowania postanowień traktatu przez państwa stojące w obliczu nadzwyczajnego niebezpieczeństwa publicznego. Skutkiem zaś tego będzie osłabienie regionalne-go systemu ochrony praw człowieka²¹⁷. Jak dotąd jednak, takie negatywne skutki nie zostały zaobserwowane.

Niezależnie od powyższego należy zwrócić uwagę na inny jeszcze aspekt problemu. Otóż z rozstrzygnięcia w sprawie Commission nationale des droits de l’Homme et des libertés v. Czad²¹⁸ daje się wyprowadzić obraz Karty Afrykańskiej jako traktatu, który nie tylko nie pozwala na derogację, ale wręcz całkowicie wy-klucza możliwość skutecznego powoływania przez państwa-strony okoliczności wyłączających bezprawność w  celu uchylenia odpowiedzialności za konkretne naruszenie zobowiązania. Wniosek taki nie byłby jednak poprawny.

Traktatowe wyłączenie albo zmiana wtórnych norm międzynarodowego prawa zwyczajowego, dotyczących zasad ponoszenia przez państwo odpowiedzialności za akty bezprawne jest, bez wątpienia, dozwolone (lex specialis derogat legi gene-rali)²¹⁹. Tym niemniej nic w treści Karty Afrykańskiej nie wskazuje ani w sposób wyraźny, ani dorozumiany, by jej strony zamierzały pozbawić się możliwości po-wołania np. stanu konieczności czy force majeure dla uniknięcia odpowiedzial-ności za naruszenie wypływającego z  traktatu zobowiązania. W  szczególodpowiedzial-ności zaś nie sposób takiej intencji wywodzić z faktu pominięcia w traktacie klauzuli derogacyjnej. Przeciwnie, jak już wcześniej zauważono, brak klauzuli derogacyj-nej daje się wytłumaczyć wolą państw, by sytuacje niebezpieczeństwa publiczne-go traktować jako okoliczności wyłączające bezprawność w rozumieniu między-narodowego prawa zwyczajowego²²⁰. Także przedmiot i cel Karty nie uzasadniają wniosku odmiennego, skoro traktaty chroniące prawa człowieka zwykle zawierają klauzule derogacyjne, pozwalające na uchylenie stosowania wynikających z nich

Wrongful Act of the State, Source of International Responsibility (Part 1, concluded) by Ago, Roberto (UNILC Special Rapporteur), UN Doc A/CN.4/318/Add.5–7, YBILC, 1980, Vol. II, Chap-ter V, Circumstances Precluding Wrongfulness (concluded), State of Necessity, pkt 80.

217 C. Heyns, The African regional human rights system: In need of reform?, AHRLJ, 2001, Vol. 2, s. 161–162; F. Cowell, Sovereignty and the Question of Derogation: An Analysis of Article 15 of the ECHR and the Absence of a Derogation Clause in the ACHPR, „Birkbeck Law Review”

2013, Vol. 1, s. 139; L. Sermet, The absence of a derogation clause from the African Charter on Human and Peoples’ Rights: A critical discussion, AHRLJ, 2007, Vol. 7, s. 153–154.

218 Supra, przyp. 61.

219 Komentarz KPM do projektu Konwencji o odpowiedzialności państw, UN Doc. A/56/10, § 4 komentarza do art. 55.

220 Dostrzegając szereg odrębności między międzynarodowym prawem ochrony praw człowieka i międzynarodowym prawem inwestycyjnym, warto na marginesie wskazać, że nieobecność w bilateralnym traktacie inwestycyjnym standardowej klauzuli wyłączenia odpowiedzial-ności państwa na wypadek wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych, nie skutkuje uchyleniem możliwości powołania okoliczności wyłączających bezprawność, zob. np. Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych, decyzja w sprawie dopuszczalności z dnia 30 lipca 2010 r. w sprawie Suez and ors v. Argentyna, pkt. 249 i n.; oraz wyrok Trybunału ad hoc UNCITRAL z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie BG Group plc v. Argentyna, pkt. 388–390.

VI. Dopuszczalność ograniczania przez państwo gwarantowanych praw 131 zobowiązań w obliczu sytuacji nadzwyczajnych, nawet wówczas, gdy nie spełniają zwyczajowych przesłanek stanu konieczności czy force majeure²²¹.

Dla AKmPCz bezpośrednia okazja do zmierzenia się z tym problemem poja-wiła się zaledwie raz, na gruncie sprawy Association of Victims of Post Electoral Violence & Interights v. Kamerun²²². Zdaniem rządu, jego odpowiedzialność za przypadki naruszeń praw człowieka, do jakich doszło w związku z powyborczymi zamieszkami, w których wzięli udział zwolennicy wrogich partii politycznych, zo-stała wyłączona w związku z wystąpieniem force majeure²²³. AKmPCz nie zakwe-stionowała samej możliwości podniesienia tej okoliczności. Stwierdziła jednak, że nie zostały spełnione jej zwyczajowe przesłanki, tj. nieprzewidywalność i prze-możność zjawiska²²⁴. Wydaje się zatem, że wystąpienie okoliczności wyłączających bezprawność aktu państwa będzie traktowane przez AKmPCz jako uchylające od-powiedzialność międzynarodową państwa na gruncie Karty Afrykańskiej.

Należy w końcu zauważyć, że AKmPCz odniosła się również do problematyki wpływu, jaki wystąpienie sytuacji nadzwyczajnych może wywierać na limitację praw człowieka w konkretnych przypadkach. Na przykład w sprawie Constitutio-nal Rights Project, Civil Liberties Organisation and Media Rights Agenda v. Nigeria rząd podnosił, że wydanie dekretów prowadzących do zamknięcia kilkunastu ty-tułów prasowych było uzasadnione szczególnymi okolicznościami, związanymi z niekonstytucyjnym przejęciem władzy przez reżim Abachy²²⁵. Nietrudno zauwa-żyć, że argument ten stanowił próbę przemycenia skutku derogacyjnego, co do-strzegła AKmPCz stwierdzając, że:

Ograniczanie praw i wolności zawartych w Karcie nie może być usprawiedliwione wy-stąpieniem zagrożenia lub innych szczególnych okoliczności. Powodem ograniczania praw i wolności zagwarantowanych w Karcie Afrykańskiej mogą być jedynie cele wska-zane w art. 27(2) [...]²²⁶.

Wystąpienie sytuacji nadzwyczajnej nie stanowi zatem okoliczności, która sama przez się pozwalałaby na dokonanie ingerencji w korzystanie z praw wymie-nionych w Karcie Afrykańskiej. Bez wątpienia natomiast może ono konstytuować ważny element stanu faktycznego, który AKmPCz weźmie pod uwagę przy ocenie konieczności ingerencji.

221 Por. A.L. Svensson-McCarthy, The International Law of Human Rights and States of Excep-tion: With Special Reference to the Travaux Préparatoires and the Case-law of the Interna-tional Monitoring Organs, Martinus Nijhoff Publishers, 1998, s. 348.

222 AKmPCz, orzeczenie z dnia 25 listopada 2009 r., zawiadomienie nr 272/03.

223 Ibidem, pkt 114.

224 Ibidem, pkt. 117–118.

225 Punkty 14, 39 orzeczenia w sprawie Constitutional Rights Project, Civil Liberties Organisa-tion and Media Rights Agenda v. Nigeria.

226 Ibidem, pkt 41.

VII. Karta Afrykańska w krajowych porządkach