Naruszenia praw człowieka w Afryce w debacie na forum ONZ W latach siedemdziesiątych XX w. poważny i systematyczny charakter naruszeń,

do których dochodziło w  państwach afrykańskich, stał się przedmiotem zain-teresowania społeczności międzynarodowej. Co prawda ZO ONZ nie przyjęło w tamtym okresie żadnej rezolucji odnoszącej się bezpośrednio do problematyki respektowania praw człowieka w postkolonialnych państwach Afryki (co daje się wytłumaczyć zmianą struktury geopolitycznej składu członkowskiego ONZ)¹³², ale już problem segregacji rasowej w Rodezji Południowej i RPA oraz kwestia

pra-130 „To wielkie zwycięstwo ludu Ugandy i szczególny triumf wolności, sprawiedliwości i godno-ści ludzkiej”, ibidem. Podobny argument podniósł zresztą jeden z członków tanzańskich sił zbrojnych, podczas wizyty dziennikarzy w więzieniu Ugandyjskiego Biura Śledczego (State Research Bureau). Stwierdził wówczas, że wygląd tego miejsca „stanowi moralne uspra-wiedliwienie” dokonanej interwencji, „Africa Monthly Magazine” 1979, No 93 s. 16.

131 Znamienna w tej mierze jest sytuacja, do której doszło podczas szczytu OJA w roku 1979.

Treść wystąpienia przedstawiciela nowego rządu ugandyjskiego, w którym skrytykował OJA za brak reakcji na naruszenia praw człowieka przez reżim Amina, została usunię-ta z protokołu posiedzenia na wniosek przewodniczącego, zob. 16^th Summit Conference:

Ugandan Invasion Issue and its Implications, „Africa Research Bulletin: Political Social and Cultural Series” 1979, Vol. 16, s. 5238–5239.

132 W roku 1971 w gronie 132 państw członkowskich ONZ większość (72) stanowiły państwa afrykańskie i azjatyckie. W praktyce uniemożliwiało to przyjęcie przez ZO ONZ jakiejkol-wiek decyzji godzącej w ich polityczny interes.

65 V. Prace nad Kartą Afrykańską na forum OJA (1979–1981)

wa do samostanowienia ludów i narodów kolonialnych, zajmowały stałe miejsce w agendzie tego organu¹³³. Prowadziło to nieubłaganie do utrwalania zasady wyłą-czającej problematykę przestrzegania praw człowieka z domaine réserve poszcze-gólnych państw. To zaś, z kolei, otwierało drogę dla przyszłej, międzynarodowej debaty na forum ZO ONZ, poświęconej naruszeniom praw człowieka w afrykań-skich państwach postkolonialnych. Jakkolwiek w tamtym czasie struktura składu członkowskiego ONZ pozwalała państwom afrykańskim sprzeciwiać się inicjo-waniu takich dyskusji¹³⁴, to jednak nie istniały gwarancje skuteczności takiego sprzeciwu w każdym przypadku w przyszłości.

Ostatecznie jednak to nie ZO ONZ odegrało przełomową rolę w umiędzyna-rodowieniu dysputy na temat przestrzegania praw człowieka przez poszczególne państwa. Punktem zwrotnym stała się natomiast istotna zmiana, jaka zaczęła do-konywać się w praktyce KmPCz począwszy od połowy lat sześćdziesiątych. Zanim do niej doszło, już od lat czterdziestych XX w. organ ten otrzymywał zawiadomie-nia od państw i podmiotów prywatnych, wskazujące na poważne naruszezawiadomie-nia praw człowieka, np. w związku z sytuacją osób pochodzenia hinduskiego na terytorium Unii Południowo-Afrykańskiej. Komisja zapoznawała się z nimi, ale konsekwent-nie powstrzymywała się od jakiejkolwiek reakcji. Ograniczała się zaledwie do in-formowania autorów zawiadomień, że jakkolwiek zostaną wzięte pod uwagę, to jednak organ nie ma żadnych uprawnień, by w odpowiedzi na nie podejmować konkretne działania¹³⁵. Taka praktyka, uznawana za wyraz no power doctrine, zo-stała wkrótce formalnie zaaprobowana przez RGS ONZ. Organ ten zwrócił się jednak do SG ONZ, by wszelkie zawiadomienia były nadal przekazywane KmPCz w celu dokonania ich analizy¹³⁶.

Dopiero proces dekolonizacyjny oraz inspirowana przez nowe państwa człon-kowskie ONZ zmiana agendy organizacji doprowadziły do stopniowego

odrzuce-133 Polityka apartheidu w RPA była przedmiotem wręcz rytualnych, niezwykle obszernych, krytycznych rezolucji ZO ONZ, przyjmowanych dorocznie podczas kolejnych sesji ZO ONZ w latach 1970–1979, zob. np.: UN. Doc. A/RES/2624(XXV) (7 grudnia 1970 r.); UN. Doc.

A/RES/2775(XXVI) (29 listopada 1971 r.); UN. Doc. A/RES/2923(XXVII) (15 listopada 1972 r.); UN Doc. A/RES/3151(XXVIII) (14 grudnia 1973 r.); UN. Doc. A/RES/3324(XXIX) (16 grudnia 1974 r.);

UN Doc. A/RES/3411(XXX) (28 listopada 1975 r.); UN. Doc. A/RES/31/6 (26 października 1976 r.).

134 United Nations Operation in Congo (1960–1964) została ustanowiona przez RB ONZ w od-powiedzi na wezwanie władz Republiki Konga, zaniepokojonych możliwością zewnętrznej interwencji zbrojnej, S/RES/143(1960) (14 lipca 1960 r.). Niemiej jednak wiele państw afry-kańskich oceniało ją, jako „imperialistyczny mechanizm, godzący w afrykańską niepodle-głość”, zob. np. H. Nasu, Institutional evolution in Africa and the ‘peacekeeping institution’, [w:] H. Nasu, K. Rubenstein, Legal Perspectives on Security Institutions, CUP, 2015, s. 173.

135 KmPCz, Report to the Economic and Social Council on the 1^st session of the Commission held at Lake Success, New York, from 27 January to 10 February 1947, UN Doc. E/259/Supp., s. 6.

136 RGS ONZ, rezolucja nr 75(V) (dnia 5 sierpnia 1947 r.), UN Doc. E/573, s. 20. Stanowisko to zostało zresztą potwierdzone u schyłku kolejnej dekady rezolucją nr 728(XXVIII) (30 lipca 1959 r.), UN Doc. E/3290, s. 18.

nia no power doctrine¹³⁷. Zapowiedzią przemiany stały się kroki podjęte w 1965 r.

przez Specjalny Komitet ZO ONZ¹³⁸ ds. przestrzegania Deklaracji w  sprawie przyznania niepodległości ludom i narodom kolonialnym¹³⁹ w kontekście sytuacji w Rodezji Południowej, na terytoriach pod administracją portugalską, w Afryce Południowo-Zachodniej oraz w brytyjskich protektoratach: Basutolandzie (Leso-tho), Beczuanalandzie (Botswana) oraz Swazilandzie. Komitet zwrócił m.in. uwa-gę KmPCz na zasadność zapoznawania się z dowodami przedkładanymi przez podmioty prywatne, wskazującymi na występowanie poważnych naruszeń praw człowieka w Rodezji Południowej, Afryce Południowo-Zachodniej oraz na tery-toriach administrowanych przez Portugalię¹⁴⁰.

Już w roku następnym RGS ONZ jednoznacznie wezwała KmPCz do pilne-go zajęcia się problematyką tych naruszeń¹⁴¹. Należy przy tym podkreślić, że treść uchwały odnosiła się expressis verbis jedynie do stosunkowo wąskiego kręgu pro-blemów, wyznaczonych dzięki zastosowaniu parametrów geograficznych (doty-czyła wyłącznie terytoriów zależnych lub wciąż poddanych władztwu kolonial-nemu), jak i  merytorycznych (nawiązywała tylko do problematyki segregacji rasowej i apartheidu). Jej praktyczny oddźwięk miał jednak przekroczyć tak za-rysowane granice. Doszło do tego dzięki zamieszczeniu we wspomnianej rezolu-cji RGS ONZ dość ogólnej klauzuli, zapraszającej KmPCz do rozważenia stanu respektowania praw człowieka na całym świecie.

Zaproszenie to zainicjowało z  kolei swoisty dialog między organami ONZ.

KmPCz wskazała w odpowiedzi, że efektywne zajęcie się przez nią kwestią naru-szeń praw człowieka nie będzie możliwe bez zdefiniowania środków, jakie mają być w  tej mierze wykorzystane¹⁴². Pogląd o  konieczności sparametryzowania stosownych mechanizmów został następnie zaaprobowany przez RGS ONZ¹⁴³, a także ZO ONZ¹⁴⁴. Oba organy podkreśliły przy tym konieczność wypracowania takich instrumentów monitorujących oraz prowadzących do wydawania zaleceń, które mogłyby realnie wpływać na usuwanie naruszeń praw człowieka. Tak za-tem, gdy KmPCz zwróciła się do RGS ONZ o formalne upoważnienie do badania

137 Na temat głosów krytycznych pod adresem ONZ w związku z przyjęciem przez nią no power doctrine, zob. np. I. Nifosi, The UN Special Procedures in the Field of Human Rights, Intersen-tia, 2005, s. 9–10.

138 Podstawą jego ustanowienia była rezolucja ZO ONZ, UN Doc. A/RES/1654(XVI) (dnia 27 li-stopada 1961 r.).

139 ZO ONZ, UN Doc. A/RES/1514(XV) (14 grudnia 1960 r.).

140 UN Doc. A/AC.109/128/Rev.1 (18 czerwca 1965 r.), zob. także: Report of the Special Com-mmittee on the Situation with regard to the Implementation of the Declaration on the Grant-ing of Independence to Colonial Countries and Peoples, UN Doc. A/6000/Rev.1, s. 58.

141 RGS ONZ, E/RES/1102(XL) (4 marca 1966 r.), pkt 1.

142 Rezolucja nr 2(XXII), pkt B(1), KmPCz, Report on the Twenty-Second Session, 8 March – 5 April 1966 r., s. 51.

143 UN Doc. E/RES/1164(XLI) (5 sierpnia 1966 r.).

144 UN Doc. A/RES/2144(XXI)A (26 października 1966 r.).

67 V. Prace nad Kartą Afrykańską na forum OJA (1979–1981)

poważnych naruszeń praw człowieka, „takich jak apartheid we wszystkich swych przejawach”¹⁴⁵, no power doctrine wydawała się już na dobre porzucona – po zale-dwie dwuletnim procesie jej rozkładu.

W rezultacie, wkrótce potem, RGS ONZ ustaliła ramy dwóch specjalnych pro-cedur, wyznaczając tym samym granice kompetencji KmPCz w zakresie badania stałych i poważnych naruszeń praw człowieka: publicznej procedury 1235¹⁴⁶ oraz tajnej procedury 1503¹⁴⁷. Początkowo praktyka korzystania z obu instrumentów zdawała się potwierdzać przypuszczenia dotyczące ograniczonego zakresu ich sto-sowania, płynące ze specyficznego kontekstu przyjęcia. Zainicjowanie w 1967 r.

postępowania w ramach procedury 1235 oraz ustanowienie grupy ekspertów ad hoc powołanych w celu zbadania sytuacji w RPA, Rodezji Południowej oraz Afry-ce Południowo-Zachodniej, wskazywało wyraźnie na antykolonialny i antyrasi-stowski wymiar procedury¹⁴⁸. Wkrótce potem jednak KmPCz zajęła się również (pomimo okazjonalnych protestów i wyrazów zaniepokojenia zainteresowanych państw)¹⁴⁹ przypadkami wykraczającymi poza te ramy, np. sytuacją w  Chile¹⁵⁰, w Grecji oraz na Haiti¹⁵¹. W roku 1979, w związku z sytuacją w Gwinei Równi-kowej, została ustanowiona pierwsza terenowa misja rozpoznawcza (fact-finding mission) w ramach procedury 1235¹⁵². Znacznie częściej, bo aż pięciokrotnie, w la-tach siedemdziesiątych XX w., sytuacja w afrykańskich państwach postkolonial-nych była natomiast przedmiotem badania w ramach procedury 1503¹⁵³.

Przypadki zajmowania się przez KmPCz ONZ sytuacjami niemieszczący-mi się w  nurcie antyrasistowskim i  antykolonialnym budziły zaniepokojenie afrykańskich członków Komisji, wciąż odwołujących się m.in. do koncepcji domaine réserve. Widoczna niespójność stanowisk tych państw – z jednej

stro-145 Rezolucja nr 8(XXIII) w sprawie badania i prowadzenia postępowania w sprawach wykazu-jących cechy stałego naruszania praw człowieka, pkt. 4–5, KmPCz, Report on the Twenty--Third Session, 20 February – 23 March 1967, s. 131.

146 UN Doc. E/RES/1235(XLII) (6 czerwca 1967 r.).

147 UN Doc. E/RES/1503(XLVIII) (27 maja 1970 r.).

148 L.S. Wiseberg, Introductory Essay, [w:] E.H. Lawson, M.L. Bertucci, Encyclopedia of Human Rights, Taylor & Francis, 1996, s. xxiii.

149 J. Mertus, The United Nations and Human Rights: A Guide for a New Era, Routledge, 2010, s. 54.

150 Rezolucja nr 8(XXXI), KmPCz, Report on the Thirty-Firs Session, 3 February – 7 March 1975, s. 66.

151 Rezolucja Podkomisji KmPCz ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości nr 3(XX), Report of the Twentieth Session of the Sub-Commission on Prevention of Discrimina-tion and ProtecDiscrimina-tion of Minorities to the Commission on Human Rights, UN Doc. E/CN.4/947, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/286, pkt 95.

152 Zob. Study of the human rights situation in Equatorial Guinea by Professor Fernando Volio Jimenez....

153 Postępowania dotyczyły sytuacji w: Burundi (1974–1975), Gwinei Równikowej (1976–1979), Malawi (1977–1980), Tanzanii (1974–1975) oraz Ugandzie (1975–1981), J. Tessitore, S. Wool-fson, A Global Agenda, Rowman & Littlefield, 1997, s. 210.

ny dążących do poddania międzynarodowemu badaniu przypadków łamania praw człowieka w  Afryce Południowej, z  drugiej zaś niegodzących się na to w innych przypadkach poważnych i systematycznych naruszeń na kontynencie – wskazuje na jawnie instrumentalne traktowanie przez nie dyskusji na forum KmPCz. Państwa afrykańskie zaaprobowały zatem umieszczenie w  agendzie KmPCz  kwestii nie mającej związku z  problematyką dyskryminacji rasowej (tj. sytuacji na terytoriach okupowanych przez Izrael)¹⁵⁴, licząc jednak w zamian na poparcie państw arabskich w dyskusji na temat rasistowskich reżimów Afry-ki Południowej¹⁵⁵.

Jakkolwiek blok państw afrykańskich i azjatyckich dysponował w KmPCz większością, wystarczającą do dokonywania selektywnego doboru spraw, w  których autoryzowano podejmowanie konkretnych działań, to jednak dla państw afrykańskich nie do zaakceptowania była już sama możliwość podjęcia dyskusji na temat ich sytuacji wewnętrznej w przyszłości. W tym stanie rzeczy, w  politycznej kalkulacji owych państw, ustanowienie afrykańskiej instytucji regionalnej, zajmującej się prawami człowieka, mogło się jawić (abstrahując w tym miejscu od merytorycznej poprawności takiego rozumowania) jako in-strument zabezpieczający przed ingerencją świata zachodniego w ich sprawy wewnętrzne.