Regulacje konstytucyjne wyznaczające miejsce Karty w systemach prawa krajowego państw

afrykańskich

Wybór stosownej metody wprowadzenia normy zawartej w traktacie do porząd-ku wewnętrznego należy do zainteresowanego państwa. W praktyce będzie on uzależniony od dominującej w danym przypadku teorii, opisującej wzajemny sto-sunek prawa międzynarodowego i prawa krajowego. Co do zasady wyróżnia się dwie takie teorie, które w różny sposób wpływają na występujące rozwiązania.

Zgodnie z teorią dualistyczną prawo międzynarodowe i porządki krajowe są odrębne względem siebie, w związku z czym traktat może obowiązywać w po-rządku krajowym dopiero po dokonaniu jego recepcji, sprowadzającej się do transpozycji (tj. przepisania normy traktatowej do aktu krajowego) lub trans-formacji (tj. przekształcenia normy traktatowej w normę krajową na mocy aktu krajowego). Teoria monistyczna zakłada natomiast, że prawo międzynarodowe i porządki krajowe to dwa podzbiory norm w ramach jednego systemu prawa.

W związku z tym normy traktatowe mogą być stosowane przez organy krajowe

229 Na temat wieloaspektowości tego procesu w kontekście afrykańskim, zob. np. F. Viljoen, Contemporary challenges to international human rights law and the role of human rights education, „De Jure” 2011, Vol. 44, s. 207.

bezpośrednio, na podstawie odesłania zawartego w akcie prawa krajowego albo w związku z dokonaniem ich inkorporacji, polegającej na uznaniu bezpośredniej skuteczności takich norm w krajowym porządku prawnym.

Obie koncepcje wykrystalizowały się na przełomie XIX i XX w. jako rezultat wy-siłku doktrynalnego. Zmierzał on do opisania wzajemnych relacji między prawem międzynarodowym a porządkami krajowymi po to, by sformułować dodatkowe ar-gumenty w sporze między zwolennikami pozytywistycznej i naturalistycznej teorii prawa²³⁰. Przy czym wcielenie jednego z tych poglądów w życie za pośrednictwem postanowień konstytucji krajowych (jakkolwiek zwykle nie w postaci czystej, lecz zabarwionej odcieniami zapożyczonymi ze stanowiska przeciwnego) nie dokonywa-ło się, jak można zadokonywa-łożyć, na skutek jakichś szczególnych upodobań intelektualnych członków tej czy innej konstytuanty, ale miało swe podłoże w kalkulacji interesu pań-stwowego. Rezultat tej kalkulacji zależał również, w pewnej mierze, od przyjętej tra-dycji konstytucyjnej. Tak zatem w państwach, których systemy prawne kształtowane były przez wpływy prawa rzymskiego, przyjęcie koncepcji monistycznej wydawało się naturalną kontynuacją rzymskiego poglądu, że ius gentium oraz ius civile były jednako oparte na rozumie²³¹. Z kolei angielska tradycja konstytucyjna bazowała na odmiennym założeniu, wynikającym z innych potrzeb. Dla zapewnienia pożądanej równowagi między dziedzinami władzy państwowej należało tam ograniczyć możli-wość wprowadzania do systemu krajowego norm wynikających z zawieranych przez rząd traktatów. Było to zaś możliwe dzięki zastosowaniu filtrów konstytucyjnych, po-zwalających władzy ustawodawczej na zachowanie decydującego zdania w zakresie skutku norm prawa międzynarodowego w porządkach krajowych²³².

Gdy dostrzegamy tak wyraźnie przenikanie zamierzchłych tradycji prawnych do współczesności, zrozumiałe się staje, że także ślady rozwiązań konstytucyj-nych państw, które kolonizowały Afrykę, pozostają do dziś widoczne w systemach prawnych państw tego kontynentu.

230 C. Miéville, Between Equal Rights: A Marxist Theory of International Law, Haymarket Books, 2006, s. 32–33; B. Cali, The Authority of International Law: Obedience, Respect, and Rebuttal, OUP, 2015, s. 139; M. Kanetake, A. Nollkaemper, The Rule of Law at the National and Interna-tional Levels: Contestations and Deference, Bloomsbury Publishing, 2016, s. 37, przyp. 123.

231 „Wszystkie narody, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się prawem częścio-wo sczęścio-woim, a częścioczęścio-wo wspólnym wszystkim ludziom. Bowiem to praczęścio-wo, które naród sam sobie ustanowił, jest jego własnym prawem i nazywa się ius civile; to zaś, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi, przestrzegane jest na równi przez wszystkie narody i nazywa się ius gentium, jak gdyby tym prawem posługiwały się wszystkie narody. Na-ród rzymski posługuje się zatem częściowo swoim własnym prawem, częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom” – Gaius, Justinian I (Emperor of the East), [w:] T.L. Mears (ed.), Institutiones, The Lawbook Exchange, Ltd., 1882, s. 4, tłumaczenie za: M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne: Zarys wykładu, Wolters Kluwer, 2013, s. 23; zob. tak-że: B. Nicholas, An Introduction to Roman Law, Clarendon Law Series, 1962, s. 54–59.

232 D. Feldman, The Internationalization of Public Law and its Impact on the UK, [w:] J. Jowell, D. Oliver, The Changing Constitution, OUP, 2011, s. 137–139.

135 VII. Karta Afrykańska w krajowych porządkach prawnych

VII.1.1. Rozwiązania dualistyczne

Konstytucje państw, które w okresie kolonialnym pozostawały pod wpływem pra-wa angielskiego (mopra-wa tu o państpra-wach, które należą dziś do The Commonwealth, wyjąwszy Mozambik, Namibię, Rwandę oraz częściowo Kamerun), co do zasady reprezentują tradycję dualistyczną. Jakkolwiek nie każda z nich zawiera przepisy traktujące wyraźnie o miejscu prawa międzynarodowego w porządku wewnętrz-nym²³³, to jednak tam, gdzie takie regulacje występują, wyrażają zasadę, zgodnie z którą traktat staje się częścią krajowego porządku prawnego dopiero po doko-naniu recepcji aktem parlamentu. Akt taki jest niezależny od ostatecznego wyra-żenia przez państwo zgody na związanie się traktatem w płaszczyźnie międzyna-rodowej²³⁴. Powyższa zasada jest niekiedy uzupełniana o wskazanie, że traktat może być bezpośrednio stosowany w porządku krajowym dopiero po wprowadzeniu go doń odrębnym, szczegółowym aktem władzy ustawodawczej²³⁵. Należy przy tym podkreślić, że do indywidualnej transformacji Karty Afrykańskiej doszło jedynie w Nigerii, i to w okolicznościach dość zaskakujących. Podczas burzliwego okresu rządów wojskowych, w 1990 r. przyjęty został dekret w sprawie ratyfikacji i nada-nia jej mocy prawnej w porządku wewnętrznym²³⁶.

VII.1.2. Rozwiązania monistyczne

W przypadku pozostałych państw afrykańskich stosowne regulacje konstytucyjne stanowią zwykle bardzo wierny refleks art. 55 Konstytucji Republiki Francuskiej z 1958 r., który z kolei odzwierciedla wzorzec kontynentalny, oparty na podej-ściu monistycznym. Przepis ten przewiduje automatyczną inkorporację właściwie przyjętego i opublikowanego traktatu, stanowiąc, że „traktaty lub umowy należy-cie ratyfikowane bądź zatwierdzone, zyskują z chwilą ich ogłoszenia moc wyższą niż ustawy [...]”²³⁷. Rozwiązanie takie można odnaleźć zarówno w afrykańskich

233 Milczą na ten temat: Konstytucja Botswany z dnia 30 września 1966 r.; Konstytucja Tanzanii z dnia 26 kwietnia 1977 r. oraz Konstytucja Lesotho z dnia 25 marca 1993 r. O ile nie wskaza-no inaczej, teksty wszystkich powołanych dalej konstytucji państw afrykańskich zamiesz-czone są w The African Law Library, <http://www.africanlawlibrary.net> [data dostępu:

20 marca 2017 r.].

234 Art. 75(2) Konstytucji Ghany z dnia 8 maja 1992 r.; art. 34(f) Konstytucji Liberii z dnia 19 paź-dziernika 1983 r.; art. 64(4) Konstytucji Seszeli z dnia 8 czerwca 1993 r.

235 Art. 12(1) Konstytucji Nigerii z dnia 5 maja 1999 r.; art. 211(1) Konstytucji Malawi z dnia 18 maja 1994 r.; art. 231 Konstytucji RPA z dnia 18 grudnia 1996 r.; art. 238(2) Konstytucji Suazi z dnia 26 lipca 2005 r.; art. 34 i 237(2) Konstytucji Zimbabwe z dnia 22 maja 2013 r.

236 African Charter on Human and Peoples’ Rights (Ratification and Enforcement) Decree; obec-nie African Charter on Human and Peoples’ Rights (Ratification and Enforcement) Act, zob.

Chapter 10 Laws of the Federation of Nigeria 1990.

237 Tekst dostępny na stronie internetowej: <http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/english/constitution/constitution-of-4-october-1958.25742.html> [data dostępu: 20 marca 2017 r.].

konstytucjach państw frankofońskich²³⁸, luzofońskich²³⁹, należących do kręgu kultury arabskiej²⁴⁰, jak również niedających się zaliczyć do żadnej z tych katego-rii²⁴¹. Wyróżnia się na tym tle konstytucja Beninu, która niezależnie od klasycznej klauzuli, przejętej z powołanego wyżej rozwiązania francuskiego, stanowi w art.

7, że „prawa i obowiązki gwarantowane w Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów [...] stanowią nieodłączną część Konstytucji i prawa Beninu”. Tekst Karty Afrykańskiej został zresztą dołączony do Konstytucji Beninu jako aneks. Analo-gicznie, art. 19 Konstytucji Burundi wskazuje na Kartę Afrykańską jako integralną jej część²⁴². Do podobnego skutku zmierzają również konstytucje Sudanu oraz Su-danu Południowego, które odpowiednio w art. 27(3) i art. 9(3) stwierdzają, że pra-wa człowieka zagpra-warantopra-wane w ratyfikopra-wanych traktatach stanowić będą część konstytucyjnej karty praw²⁴³.