Wnioski

Paradoksalnie znikome znaczenie, jakie odgrywa Karta Afrykańska (i prawo mię-dzynarodowe w ogóle) w orzecznictwie sądów państw, które zasadniczo przyjęły rozwiązanie monistyczne, stanowi rezultat co najmniej trzech okoliczności.

Po pierwsze, konstytucje krajowe z reguły uzależniają bezpośrednie stosowanie traktatu od dokonania jego urzędowej publikacji. Na przykład art. 98

Konstytu-297 Sprawa nr 5/2004-A; omówienie orzeczenia zob. Open Society Initiative for Southern Africa, Moçambique. O Sector da Justiça e o Estado de Direito, 2006, s. 115–116.

298 W taki sposób kameruński Sąd Pierwszej Instancji przywołał treść PDPCz w orzeczeniu z dnia 29 października 2001 r. w sprawie The People v Nya Henry & 4 Others, pkt 8; natomiast Sąd Najwyższy Czadu odniósł się do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskry-minacji kobiet, w wyroku z dnia 13 grudnia 2005 r. w sprawie Société des Femmes Tchadien-nes Transitaires v. Ministère des Finances, n^o 024/05, pkt 14.

cji Senegalu stanowi, że umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane, od dnia publikacji przeważają w razie kolizji nad ustawami. Publikacja w organie pro-mulgacyjnym nie ma tu wymiaru recepcyjnego, jak w przypadku systemów duali-stycznych, ale realizuje jeden z fundamentalnych postulatów zasady praworząd-ności, zgodnie z którym treść prawa obowiązującego i stosowanego przez organy państwa powinna być powszechnie dostępna. Praktyka dotycząca promulgacji nie jest przy tym jednolita. Karta Afrykańska bywa bowiem publikowana jedno-cześnie z aktem ratyfikacyjnym²⁹⁹, publikowana niezależnie, już po wydaniu tego aktu³⁰⁰, bądź nie jest publikowana w ogóle³⁰¹. Sądy Wybrzeża Kości Słoniowej³⁰² i Beninu³⁰³ stwierdzały przy tym, że w braku publikacji traktat chroniący prawa człowieka nie może być bezpośrednio zastosowany.

Po wtóre, przeszkodą w bezpośrednim stosowaniu traktatu może być sposób, w jaki jego postanowienia zostały sformułowane. Jakkolwiek zatem ani art. 55 Konstytucji Francji z 1958 r., ani wzorowane na nim postanowienia konstytucji państw afrykańskich nie formułują explicite przesłanki samowykonalności, to jednak w praktyce sądy krajowe nie będą stosowały bezpośrednio normy zawartej w umowie międzynarodowej, gdy stwierdzą, że nie jest to możliwe bez wydania ustawy³⁰⁴. Przykładem takiej sytuacji jest wyrok senegalskiego Trybunału

Kasa-299 Tak np. w praktyce algierskiej, Décret n^o 87–37 du 3 février 1987 portant ratification de la Charte africaine de de droits de l’homme et des peuples, adoptée a Nairobi en 1981, „Journal Officiel de la Republique Algerienne”, 26^éme annee, 4 février 1987, n^o 6, s. 126.

300 Tak w praktyce togijskiej, Décret n^o 82–232 du 8 novembre 1982, Ordonnant la publication de la Charte Africaine des droits de l’homme et des peuples adoptée lors de la 18 session ordinaire de la conférence des chefs d’État et de gouvernement de l’OUA signée par le Togo le 26 Février 1982, Addis Abéba, „Journal Officiel de la Republique Togolaise”, 1^er Janvier 1983, s. 2.

301 Akt ratyfikacji z dnia 14 czerwca 1986 r. został opublikowany w „Journal Officiel de la Repu-blique Islamique de Mauritanie”, 28^éme annee, n^o 664–665, 25 juin 1986, s. 299. Tekst Karty Afrykańskiej nie został opublikowany, w przeciwieństwie, np. do tekstu Konwencji teleko-munikacyjnej OJA, towarzyszącej aktowi ratyfikacji tego traktatu, ibidem, s. 300.

302 Zob. S. Sidibé, Communication introductive generale, [w:] Les Actes du Colloque Internatio-nal sur l’Application du Droit InternatioInternatio-nal dans l’Ordre Juridique Interne des Etats Africains Francophones, Ouagadougou 24–26 Juin 2003, s. 54.

303 Trybunał Konstytucyjny, orzeczenie z dnia 19 lutego 2003 r. w sprawie Contrôle de constitu-tionnalité l’arrêté no. 175/MFPTRA/DC/DACAD/SAD de 24 juillet 2002, n^o DCC 03–009. Przed-miotem rozstrzygnięcia była konstytucyjność decyzji administracyjnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Beninu w sprawie środków dyscyplinarnych w przypadku niesubordynacji służbowej pracownika resortu. Skarżąca, zatrudniona w ambasadzie Beninu w Paryżu, od-mówiła wykonania polecenia służbowego i powrotu do kraju argumentując, że mogłoby to mieć negatywny wpływ na zdrowie jej dziecka, pozostającego we Francji pod specjali-styczną opieką medyczną. Trybunał odmówił wzięcia pod uwagę postanowień Konwencji o prawach dziecka, powoływanej przez skarżącą, wskazując, że nieopublikowany traktat nie jest częścią pozytywnego porządku prawnego Beninu, s. 2.

304 A. Aust, Modern Treaty Law and Practice, CUP, 2013, s. 164.

151 VII. Karta Afrykańska w krajowych porządkach prawnych

cyjnego w sprawie Souleymane Guengueng et autres v. Hissène Habré³⁰⁵, kończący krajową część, mającej trwać jeszcze ponad dekadę, sądowej epopei z udziałem byłego dyktatora Czadu³⁰⁶. Trybunał miał, m.in., odpowiedzieć na pytanie o wła-ściwość sądów krajowych do orzekania w sprawie karnej, gdy zarzucane cudzo-ziemcowi akty tortur miały być popełnione w latach 1982–1990 poza terytorium Senegalu, a ich ofiarami nie byli obywatele tego państwa. Dnia 21 sierpnia 1986 r.

Senegal stał się stroną Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Był zatem zo-bowiązany, zgodnie z art. 4(1) tego traktatu, „aby wszelkie akty tortur stanowiły przestępstwa w rozumieniu jego prawa karnego”. Ponadto, na podstawie art. 5(1) (a), spoczywał na nim obowiązek podjęcia niezbędnych działań dla ustanowie-nia właściwości w odniesieniu do aktów tortur, zważywszy na to, że domniema-ny sprawca znajdował się na terytorium pozostającym pod jego jurysdykcją i nie został wydany państwu uprawnionemu. Tekst konwencji został opublikowany w dzienniku urzędowym w 1986 r., ale do znowelizowania senegalskiego kodek-su karnego, w sposób zgodny z art. 4(1) konwencji, doszło dopiero w sierpniu 1996 r. Zmieniony przepis krajowej ustawy karnej nie mógł być zatem zastosowa-ny do aktów dokonazastosowa-nych przed tą datą. Podstawą właściwości sądów senegalskich w  sprawie Habré mogła być, przynajmniej w  teorii, sama konwencja. Stała się ona częścią krajowego porządku prawnego z chwilą jej opublikowania w 1986 r.

i w świetle art. 98 Konstytucji Senegalu nadawała się do bezpośredniego stosowa-nia. Sąd Kasacyjny był jednak innego zdania, zauważając, że warunkiem realiza-cji postanowień przedmiotowego traktatu jest uprzednie podjęcie przez państwo odpowiednich działań legislacyjnych. W ich braku, same przepisy konwencji nie mogą stanowić dla sądów podstawy orzekania w sprawie³⁰⁷. Jakkolwiek wątek sa-mowykonalności norm traktatowych nie został przez senegalski Sąd Kasacyjny rozwinięty, to jednak powołane rozstrzygnięcie implicite sygnalizuje możliwość podobnego traktowania norm Karty Afrykańskiej³⁰⁸.

Po trzecie wreszcie, o  ile bezpośrednie stosowanie Karty Afrykańskiej przez sądy krajowe napotyka przedstawione powyżej przeszkody natury

konstytucyj-305 Orzeczenie nr 14 z dnia 20 marca 2001 r.

306 Zob. także: MTS: wyrok z dnia 20 lipca 2012 r. w sprawie Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite. Wyrokiem Specjalnej Izby Afrykańskiej (Chambre Africaine Extra-ordinaire) z dnia 30 maja 2016 r. Habré został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności za zbrodnie przeciwko ludzkości, akty tortur oraz przestępstwa o charakterze sek-sualnym. Stał się, tym samym, pierwszym byłym wysokim urzędnikiem państwa afrykań-skiego, osądzonym i skazanym przez obcy sąd krajowy w Afryce.

307 Pkt. 37–40 wyroku w sprawie Souleymane Guengueng et autres v. Hissène Habré. Na ten temat zob. także: F.K. Marone, La Convention contre la torture et son application au niveau national: Le cas du Sénégal dans l’affaire Hissène Habré, [w:] M. Killander (ed.), International Law..., s. 193–204.

308 Na taki pogląd wskazuje np. R. Sarkar, International Development Law: Rule of Law, Human Rights, and Global Finance, OUP, 2009, zob. przykładowo s. 233, przyp. 441.

nej, o tyle jej stosowanie pośrednie bywa ograniczane przez splot zjawisk zwią-zanych z praktyką stosowania prawa. Przegląd konstytucji państw afrykańskich należących do kręgu monistycznego może sugerować powszechność wykorzysty-wania Karty w procesie wykładni prawa krajowego. Oto bowiem w preambułach większość konstytucji państw frankofońskich podkreślane jest przywiązanie do wartości wyrażanych przez ten traktat. Takim zapewnieniom towarzyszy zwykle wymienienie w treści preambuły listy stosownych praw i wolności³⁰⁹ albo ujęcie ich w formie (często niezwykle obszernej) karty praw podstawowych jako jedne-go z rozdziałów konstytucji³¹⁰. Praktyka nie jest co prawda jednolita, gdy chodzi o znaczenie preambuły w procesie stosowania prawa, tym niemniej – odrzucając nawet pogląd o mocy wiążącej wstępu do konstytucji – nie ulega wątpliwości, że stanowi ona istotną wskazówkę celowościową³¹¹. W  tym duchu konstytucje Angoli i Mozambiku wskazują już wyraźnie, że postanowienia prawa krajowe-go gwarantujące prawa człowieka powinny być interpretowane w świetle Karty Afrykańskiej oraz innych wiążących traktatów³¹². W tym stanie rzeczy szczupłość nawiązań do Karty w praktyce stosowania prawa można próbować wyjaśnić dwo-jako. Z  jednej strony dostrzegalne w  państwach Afryki Północno-Zachodniej i Środkowej zmiany ustrojowe zmierzają w kierunku tworzenia systemów pre-zydenckich, w których przemożnie dominująca rola głowy państwa (wyjątkiem jest tu Benin, którego ustrój nawiązuje do liberalnego modelu Piątej Republiki)³¹³ przejawia się m.in. w jej relacjach z organami władzy sądowniczej. W przypad-kach, w których głowa państwa może stosować środki dyscyplinarne w stosunku do sędziów trybunałów konstytucyjnych lub wpływać na wybór większości ich członków, organy te zajmują postawę pasywną w procesie kontroli konstytucyj-ności aktów władzy wykonawczej³¹⁴. Tym samym są mniej skłonne do szerszego zakreślania granic praw i wolności jednostek, na podstawie postanowień traktatu regionalnego. Z drugiej zaś strony nie sposób abstrahować od braku merytorycz-nego przygotowania prawników-praktyków. Międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka (w przeciwieństwie do ogólnego prawa międzynarodowego) rzad-ko stanowi przedmiot kursów uniwersyteckich. Może to wpływać na powściągli-wość sędziów, nieskłonnych do rozstrzygania spraw lub interpretowania prawa

309 Zob. np. Konstytucja Mauretanii z 1991 r..

310 Np. art. 1–22 Konstytucji Wybrzeża Kości Słoniowej z 2000 r.; art. 7–42 Konstytucji Konga z 2002 r.; art. 10–34 Konstytucji Nigru z 1999 r.; art. 1–24 Konstytucji Mali z 1992 r.; art. 12–48 Konstytucji Czadu z 1996 r.; art. 1–17 Konstytucji Republiki Środkowoafrykańskiej z 2004 r.;

art. 19–61 Konstytucji Burundi z 2005 r.

311 S.D. Kamga, An assessment of the possibilities for impact litigation in Francophone African countries, AHRLJ, 2014, Vol. 14, s. 462–463.

312 Art. 26(2) Konstytucji Angoli z 2010 r.; art. 43 Konstytucji Mozambiku z 2004 r.

313 J. Fowkes, C.M. Fombad, Introduction, [w:] C.M. Fombad (ed.), Separation of Powers in Afri-can Constitutionalism, OUP, 2016, s. 2; C.M. Fombad, The Evolution of Modern AfriAfri-can Consti-tutions: A Retrospective Perspective, [w:] ibidem, s. 29.

314 S.D. Kamga, An assessment..., s. 455–462.

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw... 153 krajowego w świetle treści instrumentów międzynarodowych. To zaś, z kolei, rzu-tuje na postawę przedstawicieli stron, którzy pomijają argumenty oparte na Karcie Afrykańskiej, z góry zakładając ich niewielką moc perswazyjną. Wagę edukacji prawniczej dla wzrostu praktycznego znaczenia Karty w  orzecznictwie państw afrykańskich pośrednio potwierdza fakt, że przeprowadzane w państwach fran-kofońskich szkolenia dla sędziów z zakresu stosowania międzynarodowych re-gulacji dotyczących prawa handlowego zaowocowały częstym i poprawnym ich stosowaniem w praktyce orzeczniczej³¹⁵.

VIII. Mechanizmy ochrony gwarantowanych praw