Limitacja w praktyce stosowania Karty Afrykańskiej. Interpretacja holistyczna

W związku z niezwykle ogólnym sformułowaniem uprawnionych celów limitacji w art. 27(2) Karty Afrykańskiej, absolutnie rudymentarnym charakterem poszcze-gólnych klauzul szczegółowych oraz mglistą sugestią o konieczności „holistycz-nej wykładni przepisów limitujących”¹⁸⁵, doprecyzowanie formuły limitacji wciąż dokonuje się w procesie oceny przez AKmPCz i AfTPCz poszczególnych stanów faktycznych i zarzutów naruszania konkretnych praw. Pomimo to praktyka obu organów pozwala także na poczynienie kilku generalnych spostrzeżeń.

179 AfTPCz, pkt 107.2 orzeczenia w sprawie Tanganyika Law Society, The Legal and Human Rights Centre & Reverend Christopher Mtikila v. Tanzania.

180 Art. 3 Karty Afrykańskiej.

181 Art. 5 Karty Afrykańskiej.

182 Art. 7 Karty Afrykańskiej.

183 AKmPCz, orzeczenie z dnia 6 listopada 2000 r. w sprawie Huri-Laws v. Nigeria, zawiadomie-nie nr 225/98, pkt 41; podobzawiadomie-nie nt. zakazu tortur zob. pkt 69 orzeczenia w sprawie Abdel Hadi, Ali Radi & Others v. Sudan.

184 AKmPCz, pkt 159 orzeczenia w sprawie Spilg and Mack & Ditshwanelo (on behalf of Lehlo-honolo Bernard Kobedi) v. Botswana; orzeczenie z dnia 22 października 2012 r. w sprawie Haregewoin Gabre-Selassie and IHRDA (on behalf of former Dergue Officials) v. Etiopia, za-wiadomienie nr 301/05, pkt. 237–239.

185 Supra, cz. druga, VI.1.1, in fine.

Jak już wcześniej wielokrotnie wskazywano, egzystencja jednostki w społeczeń-stwie afrykańskim postrzegana jest, przede wszystkim, w jej wymiarze wspólnoto-wym. Nie może wobec tego dziwić, że cztery uprawnione cele limitacji, wymienione w art. 27(2) Karty (a zatem: ochrona praw innych, ochrona bezpieczeństwa zbioro-wego, ochrona moralności oraz ochrona interesu ogólnego), ewidentnie związane są z funkcjonowaniem człowieka w ramach zbiorowości. W praktyce rzeczą konieczną stało się zatem udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, na ile przy badaniu meryto-rycznej zawartości interesu grupowego, dla ochrony którego dokonywana jest inge-rencja w gwarantowane prawo, należy kierować się stanowiskiem opinii publicznej.

W sprawie Legal Resources v. Zambia państwo argumentowało, że wprowadze-nie poprawki do konstytucji, zgodwprowadze-nie z którą prezydentem Zambii mogła zostać jedynie osoba, której oboje rodzice posiadali obywatelstwo tego państwa, stano-wiło wyraz woli narodu, by zachować urząd prezydenta dla osoby lokalnego po-chodzenia. AKmPCz stwierdziła jednak naruszenie m.in. prawa do uczestnicze-nia w życiu publicznym wskazując, że uzasadnienie potrzeby ograniczeuczestnicze-nia prawa gwarantowanego w Karcie Afrykańskiej nie może opierać się wyłącznie na woli ogółu danej społeczności¹⁸⁶. Państwo powinno zatem ocenić w sposób obiektyw-ny, czy ograniczenie jest celowe.

W sprawie Garreth Anver Prince v. RPA AKmPCz konsekwentnie uznała, że wprowadzenie przez władze zakazu korzystania z  substancji odurzających nie naruszało praw członka społeczności rastafariańskiej. Przeświadczenie wyrażane przez osoby związane z tą grupą co do korzyści płynących z używania narkoty-ku nie może przeważać nad interesem wspólnotowym, którego ochronie służył zakaz wprowadzony przez władze¹⁸⁷. Na marginesie należy zauważyć, że w tym rozstrzygnięciu AKmPCz wyraźnie nawiązała do koncepcji marginesu swobody oceny (margin of appreciation)¹⁸⁸, stwierdzając, że do państwa należy określanie środków, które powinno wykorzystać w celu pogodzenia sprzecznych interesów, związanych z podlegającymi ochronie wartościami¹⁸⁹.

Wypływający z art. 27(2) Karty Afrykańskiej warunek celowości nie jest jedynym, który musi zostać spełniony, by ograniczenie prawa było zgodne z traktatem. Ogra-niczenie powinno być także legalne oraz konieczne, a AKmPCz podejmuje próby sprecyzowania znaczenia tych pojęć na gruncie poszczególnych przypadków.

186 Pkt. 69–70.

187 Pkt 48.

188 Na ten temat zob. np. A. Legg, The Margin of Appreciation in International Human Rights Law: Deference and Proportionality, OUP Oxford, 2012; Y. Arai, Y. Arai-Takahashi, The Mar-gin of Appreciation Doctrine and the Principle of Proportionality in the Jurisprudence of the ECHR, Intersentia, 2002; H.C. Yourow, The Margin of Appreciation Doctrine in the Dynamics of European Human Rights Jurisprudence, Martinus Nijhoff Publishers, 1996.

189 Pkt. 50–52 orzeczenia AKmPCz w sprawie Garreth Anver Prince v. RPA; zob. także pkt 106.3 orzeczenia AfTPCz w sprawie Tanganyika Law Society, The Legal and Human Rights Centre

& Reverend Christopher Mtikila v. Tanzania.

VI. Dopuszczalność ograniczania przez państwo gwarantowanych praw 125 Dostrzegając zatem, że ograniczanie wszystkich praw podlegających limitacji może być dokonane jedynie na podstawie przepisów prawa krajowego, AKmPCz zaczęła wskazywać warunki, jakie to prawo musi spełniać, by pozostawało w zgo-dzie z Kartą i standardami prawa międzynarodowego w ogóle¹⁹⁰.

A zatem rozstrzygnięcie organów krajowych w indywidualnej sprawie powinno być, przede wszystkim, dokonane na podstawie normy generalnej i abstrakcyjnej, gdyż w przeciwnym razie istnieje niebezpieczeństwo naruszenia ogólnego zakazu dyskryminacji, wyrażonego w art. 3 Karty Afrykańskiej¹⁹¹. Ponadto, prawo powinno być dostatecznie precyzyjne i dostępne, by, z jednej strony wykluczyć możliwość arbitralnego ograniczania gwarantowanego prawa¹⁹², z drugiej zaś zagwarantować przewidywalność zapadających na jego podstawie rozstrzygnięć¹⁹³.

Oceniając wreszcie związek zachodzący między działaniem podejmowanym przez państwo na podstawie przepisów jego prawa wewnętrznego a uprawnio-nym celem dokonywanego ograniczenia, AKmPCz stwierdza, że ograniczenie to musi być konieczne, aby doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu. W jed-nej ze spraw dotyczących ograniczenia prawa do wolności wyrażania opinii, AKmPCz dokonała zresztą kwalifikacji tego warunku, mówiąc o „konieczności ograniczenia w społeczeństwie demokratycznym”¹⁹⁴, co stanowi znamienne od-bicie aktywności UA, promującej praktyki demokratyczne i rządy prawa¹⁹⁵.

Tak-190 AKmPCz, pkt 84 orzeczenia w sprawie John K. Modise v. Botswana; pkt 79 orzeczenia w spra-wie Abdel Hadi, Ali Radi & Others v. Republic of Sudan.

191 AKmPCz, orzeczenie z dnia 31 października 1998 r. w sprawie Constitutional Rights Project, Civil Liberties Organisation and Media Rights Agenda v. Nigeria, zawiadomienia nr 140/94, 141/94, 145/95, pkt 44.

192 Nie spełnia zatem tego warunku np. prawo zakazujące tworzenia stowarzyszeń o charak-terze przestępczym, które jednak nie wskazuje obiektywnych kryteriów pozwalających na dokonanie stosownej kwalifikacji (zob. pkt 107 orzeczenia AKmPCz w sprawie Malawi African Association, Amnesty International, Ms Sarr Diop, Union interafricaine des droits de l’Homme and RADDHO, Collectif des veuves et ayants-Droit, Association mauritanienne des droits de l’Homme v. Mauritania); prawo zezwalające na dyskrecjonalne ograniczanie prawa do wolności osobistej (zob. pkt 59 orzeczenia AKmPCz w sprawie Amnesty International, Co-mité Loosli Bachelard, Lawyers Committee for Human Rights, Association of Members of the Episcopal Conference of East Africa v. Sudan) oraz prawo do życia (zob. pkt 137 orzeczenia AKmPCz w sprawie Gabriel Shumba v Republic of Zimbabwe).

193 Ogólne uwagi na ten temat, zob. np. pkt 203 orzeczenia AKmPCz w sprawie Kenneth Good v.

Botswana.

194 AKmPCz, orzeczenie z dnia 14 marca 2014 r. w sprawie Monim Elgak, Osman Hummeida and Amir Suliman (represented by FIDH and OMCT) v. Sudan, zawiadomienie nr 379/09, pkt 114.

195 Na forum UA wypracowano, m.in. Afrykańską Kartę Demokracji, Wyborów i Rządów, Addis Abeba, 30 stycznia 2007 r. (według stanu na dzień 1 kwietnia 2016 r. jej stronami były 24 państwa członkowskie UA, <https://www.au.int/web/sites/default/files/treaties/7790-sl--african_charter_on_democracy_elections_and_governance.pdf> [data dostępu: 20 marca 2017 r.]. W kontekście wolności wyrażania opinii, zob. zwłaszcza: AKmPCz, Deklaracja zasad dotyczących wolności wypowiedzi (Declaration of Principles on Freedom of Expression in Af-rica, African Commission on Human and Peoples’ Rights), AU Doc. ACHPR/Res.62(XXXII)2002.

że AfTPCz, powołując obficie orzecznictwo AKmPCz, AmTPCz oraz ETPCz, wskazał na ukształtowaną zasadę, zgodnie z którą ograniczenie praw człowieka może być legalnie dokonane wyłącznie na podstawie przepisów krajowych, gdy jest konieczne w społeczeństwie demokratycznym oraz w sposób racjonalny pro-porcjonalne w kontekście uprawnionego celu¹⁹⁶. Istnienie warunku konieczności implikuje z kolei dalsze, bardziej szczegółowe warunki prawnomiędzynarodowej legalności ograniczenia prawa.

Państwo jest zobowiązane do udowodnienia celowości limitacji. AKmPCz w  sprawie Free Legal Assistance Group, Lawyers’ Committee for Human Rights, Union Interafricaine des Droits de l’Homme, Les Témoins de Jehovah v. DRK¹⁹⁷ stwierdziła zatem naruszenie prawa do wolności sumienia i wyznania świadków Jehowy w związku z tym, że państwo nie przedstawiło dowodów świadczących, że podlegające ograniczeniu praktyki w jakikolwiek sposób naruszały prawo i po-rządek publiczny¹⁹⁸.

Środek wykorzystany na potrzeby legalnej limitacji musi być ponadto ściśle proporcjonalny do jej celu¹⁹⁹, co oznacza, że państwo powinno wykorzystać naj-mniej inwazyjny z dostępnych instrumentów. Dla dokonania oceny, czy warunek proporcjonalności został spełniony, należy w szczególności zbadać, w jaki spo-sób charakter i skutki zastosowanego instrumentu służą osiągnięciu konkretnego, uprawnionego celu. Na przykład w sprawie Interights, Institute for Human Rights and Development in Africa, and Association mauritanienne des droits de l’Homme v. Mauretania,AKmPCz stwierdziła naruszenie art. 10 Karty Afrykańskiej, wska-zując, że państwo dysponowało całą gamą środków dyscyplinujących partię poli-tyczną (rzekomo zagrażającą interesowi publicznemu), w mniejszym stopniu go-dzących w prawo do wolności stowarzyszania się niż te, które zostały zastosowane w praktyce²⁰⁰. Z kolei w sprawie Media Rights Agenda, Constitutional Rights Pro-ject, Media Rights Agenda and Constitutional Rights Project v. Nigeria, dotyczącej naruszenia prawa do wolności wyrażania opinii, zauważono, że konfiskata całego nakładu tytułu prasowego przed jego wydaniem, nie może być uznana za propor-cjonalną odpowiedź na rzekome znieważenie głowy państwa zawarte w skiero-wanym do druku artykule. Środkiem właściwszym byłoby tu, zdaniem AKmPCz, wszczęcie postępowania sądowego przeciwko autorowi publikacji²⁰¹.

196 Pkt 106 orzeczenia w sprawie Tanganyika Law Society, The Legal and Human Rights Centre

& Reverend Christopher Mtikila v. Tanzania.

197 Orzeczenie z dnia 11 października 1995 r., zawiadomienia nr 25/89, 47/90, 56/91, 100/93.

198 Ibidem, pkt 45; zob. także pkt 107 i pkt 111 orzeczenia AKmPCz w sprawie Malawi African Association, Amnesty International, Ms Sarr Diop, Union interafricaine des droits de l’Homme and RADDHO, Collectif des veuves et ayants-Droit, Association mauritanienne des droits de l’Homme v. Mauritania.

199 Pkt 43 orzeczenia AKmPCz w sprawie Garreth Anver Prince v. Republic of South Africa.

200 Pkt 82.

201 Pkt 75.

VI. Dopuszczalność ograniczania przez państwo gwarantowanych praw 127