Granice swobody testowania
3. Część ustawowa spadku
3.1. Dzieci naturalne prawnie uznane
Dziecko naturalne było to dziecko pozamałżeńskie, a więc zrodzone z mężczyzny stanu wolnego i niezamężnej kobiety, jak też pochodzące z cudzołóstwa lub kazirodztwa11.
Kodeks Napoleona dzielił dzieci naturalne na prawnie uznane i nie-uznane, przy czym prawnie uznać można było tylko dziecko zrodzone z ludzi stanu wolnego, których nie łączył stosunek pokrewieństwa12.
Testator był ograniczony w swobodzie czynienia rozporządzeń na wypadek śmierci jedynie w przypadku istnienia dziecka naturalnego prawnie uznanego13. Dziecko naturalne nieuznane w ogóle nie posiadało praw do spadku i nie wpływało na zakres uprawnień do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci14.
Ponieważ ustawodawca nie przewidział odrębnych regulacji okre-ślających prawa spadkowe dziecka naturalnego w przypadku istnienia
10 H. Cederbaum, op. cit., s. 81.
11 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 2002, s. 66.
12 Art. 334 KN: „Uznanie dziecięcia naturalnego będzie dopełnione przez akt urzę-dowy, jeśli nie nastąpiło w akcie urodzenia”. Art. 335 KN: „Uznanie to nie będzie mogło mieć miejsca na korzyść dzieci zrodzonych z kazirodztwa lub cudzołóstwa”.
13 Prawa spadkowe dziecka naturalnego uznanego przysługiwały także jego zstęp-nym w razie wcześniejszej śmierci rodzica. M. Kurman, Notariat, hipoteka, akty. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, Kodeks Napoleona, Kodeks Handlowy, ustawy hipoteczne, ustawa notarialna. Ustawodawstwo polskie z lat 1917–1930. Orzecznictwo kasacyjne. Akty notarialne i hipoteczne. Wzory aktów, Warszawa 1930, s. 627.
14 Art. 756 KN: „Dzieci naturalne nie są dziedzicami: ustawa nadaje im tylko prawo do majątku po zmarłym ich ojcu lub matce, gdy są prawnie uznanemi. Nie nadaje im żad-nego prawa do majątku po krewnych ich ojca lub matki”. E. J. Barwiński, O spadkach, ich dziedziczeniu i podziale, Warszawa 1936, s. 52–53.
testamentu, powszechnie przyjmowano w doktrynie, iż należy stosować przepisy o dziedziczeniu ustawowym15. Zgodnie z art. 757 KN wielkość części ustawowej należnej dziecku naturalnemu uznanemu uzależniona była od kategorii krewnych, z jakimi d ochodziło ono do spadku16. W przy-padku, gdy dziecko naturalne dochodziło do spadku z zstępnymi prawy-mi, w myśl art. 757 KN miało ono prawo do „jednej trzeciej części udziału spadkowego, jakiby miało dziecko naturalne, gdyby było prawem”.
W literaturze XIX i początków XX w. istniał spór co do sposobu ob-liczania części ustawowej należnej dziecku naturalnemu. Wydaje się, iż w tej kwestii prawidłowe rozumowanie przyjmował C. Demolombe. Twierdził on, iż art. 757 KN nakazuje przy wydzielaniu części ustawo-wej uważać dziecko naturalne za prawe i liczyć tak, jak gdyby dzieci prawych było o jedno więcej. Następnie z tak obliczonego udziału należy wyodrębnić 1/3, aby uzyskać część przypadającą dziecku naturalnemu17. Posłużmy się ponownie przykładem. Zgodnie z omawianą teorią zakła-damy wstępnie, iż spadkodawca pozostawia troje dzieci prawych, z cze-go zz cze-godnie z art. 913 KN wynika, iż część obowiązkowa wynosi 3/4, co z kolei prowadzi do wniosku, iż każde dziecko prawe dostałoby 1/4 części spadku, a dziecko naturalne 1/3 z 1/4, czyli 1/12 schedy.
W myśl art. 757 KN, jeżeli brak było zstępnych prawych, a dziecko naturalne dochodziło do spadku z wstępnymi lub też rodzeństwem zapi-sodawcy, miało ono prawo do połowy udziału spadkowego, jaki by otrzy-mało, gdyby było prawe. Jeżeli dziecko naturalne byłoby prawe, to zgod-nie z art. 913 KN część ustawowa wynosiłaby 1/2 majątku. W związku z powyższym część ustawowa spadku dziecka naturalnego dochodzącego do spadkobrania z wstępnymi lub rodzeństwem testatora stanowiła 1/4 schedy.
W przypadku natomiast, gdy pozostawali przy życiu jedynie dalsi krewni testatora, art. 757 KN zastrzegał dla dziecka naturalnego 3/4 udziału spadkowego, jaki by mu przypadał, gdyby było prawe. Podob-nie jak poprzednio, w myśl art. 913 KN część ustawowa spadku należna dziecku prawemu wynosiłaby 1/2. W związku z tym dziecko naturalne powinno otrzymać 3/8 spadku.
15 A. Okolski, op. cit., s. 381.
16 Art. 757 KN: „Prawa dziecka naturalnego do majątku po jego ojcu lub matce zmarłych, urządzają się w sposób następujący. Jeżeli ojciec lub matka pozostawili zstęp-nych prawych, prawo to służy do jednej trzeciej części udziału spadkowego, jakiby miało dziecko naturalne, gdyby było prawem; do połowy, gdy ojciec lub matka nie pozostawiają zstępnych, lecz tylko wstępnych, albo też braci lub siostry; do trzech czwartych czę-ści, gdy ojciec lub matka nie pozostawiają ani zstępnych, ani wstępnych, ani braci, ani sióstr”.
Uprawnienia spadkowe dziecka naturalnego na mocy art. 761 KN mogły zostać przez rodzica ograniczone o połowę18. Jednak aby decyzja taka była skuteczna, musiały zostać spełnione pewne warunki, o których mowa w przywołanym przepisie. Po pierwsze, dziecko już za życia rodzi-ca musiało otrzymać połowę tego, co by mu się należało po jego śmierci. Z uwagi na fakt, iż rzeczywista wartość należnego udziału mogła zo-stać określona dopiero po śmierci spadkodawcy, dziecko naturalne, jeże-li dostało mniej, miało prawo żądać uzupełnienia tej połowy, natomiast w przypadku, gdy otrzymało więcej aniżeli połowę należnej schedy, za-trzymywało nadwyżkę, o ile nie przekraczała ona praw wynikających z art. 757 KN19. Ponadto ojciec lub matka musieli wyraźnie oświadczyć, że ich zamiarem jest ograniczenie praw dziecka naturalnego. Na tym gruncie powstał problem, czy oświadczenie takie rodzic mógł złożyć w akcie ostatniej woli. A. Okolski wywodził, iż z uwagi na to, że udział dziecka naturalnego musiał być wydzielony za życia matki lub ojca, niedopuszczalne jest, aby oświadczenie to mogło zostać złożone dopie-ro w testamencie, lecz powinno ono zostać dokonane wcześniej w akcie darowizny20. F. Podlewski natomiast nie widział przeszkód do złożenia tegoż oświadczenia w akcie ostatniej woli21.
Twierdzenie F. Podlewskiego jest uzasadnione. Z treści art. 761 KN w żadnym razie nie wynika, że oświadczenie o ograniczeniu praw spad-kowych dziecka naturalnego musiało być złożone przez rodzica w akcie darowizny. Nie istnieją żadne prawne przeszkody, aby decyzję o ogra-niczeniu praw dziecka naturalnego rodzic mógł podjąć dopiero przy spisywaniu testamentu, mając świadomość, iż już wcześniej dziecko na-turalne dostało od niego połowę udziału, który by mu po jego śmierci przypadał z ustawy.
3.2. Małżonek
Kwestia praw spadkowych współmałżonka pozostałego przy życiu jest zagadnieniem niezwykle skomplikowanym, gdyż trzeba je rozpatry-wać na gruncie pozostających ze sobą w sprzeczności regulacji zawar-tych zarówno Kodeksie Napoleona, jak i w Kodeksie Cywilnym Króle-stwa Polskiego.
18 Art. 761 KN: „Wszelkie poszukiwanie jest im wzbronione, gdy otrzymały za życia ojca swojego lub matki połowę tego, co im artykuły poprzedzające zapewniają, z wyraź-nem ze strony ich ojca lub matki oświadczeniem, że zamiarem ich jest ograniczyć dziecko naturalne do udziału, jaki mu wyznaczyli”.
19 A. Okolski, op. cit., s. 327.
20 Ibidem.
Kodeks Napoleona normował prawa spadkowe, opierając się przede wszystkim na więzach krwi. W związku z tym nie zaliczał małżonka do grona dziedziców koniecznych, czego wyraz daje art. 916 KN stano-wiący, iż „w braku wstępnych i zstępnych szczodrobliwości przez akty między żyjącymi lub testamentowe mogą wyczerpać całość spadku”.
Natomiast KCKP przyjmując za zasadę domniemany zamiar spad-kodawcy, który bardziej przywiązany do swego małżonka, aniżeli do da-lekich krewnych, chce zabezpieczyć byt pozostającego współmałżonka, wprowadził w art. 232–235 regulacje nadające małżonkowi status dzie-dzica koniecznego22. Autorzy Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego wskazywali przede wszystkim na potrzebę zapewnienia pozostającemu przy życia współmałżonkowi odpowiedniego poziomu życia. Ponadto podnoszono, iż zazwyczaj oboje małżonkowie przyczyniają się do pomna-żania swoich majątków23.
Wielkość części ustawowej należnej małżonkowi uzależniona została od kategorii krewnych, z jakimi dochodził on do spadku24. KCKP nor-mował jedynie prawa spadkowe małżonka na wypadek dziedziczenia ustawowego, które to uprawnienia zgodnie z art. 235 KCKP mogły być przez testatora w drodze testamentu lub aktu inter vivos ograniczone o połowę25. W związku z tym część spadku należna małżonkowi wynosi-ła połowę udziału, jaki by dostał, gdyby współmałżonek nie pozostawił skutecznego testamentu. Przy czym w orzecznictwie utrwalił się pogląd, iż testator nie miał obowiązku złożenia wyraźnego oświadczenia o ogra-niczeniu praw spadkowych swego współmałżonka, a skutek taki powsta-wał już przez samo dokonanie rozporządzeń testamentowych, które umniejszają prawa współmałżonka26.
22 W. Nowakowski, O prawach małżonka przy życiu pozostałego do majątku współ-małżonka zmarłego, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1890, nr 1, s. 9.
23 Diariusz senatu sejmu Królestwa Polskiego 1825, t. II, Warszawa 1828; Nieznane materiały profesorów J. W. Bandkiego i Engelkego o stosunkach majątkowych między małżonkami z przedmową J. J. Litauera, Warszawa 1917, s. 7–8; W. Holewiński, O sto-sunkach majątkowych między małżonkami w razie niezawarcia umowy przedślubnej po-dług Kodeksu Cywilnego Polskiego, Petersburg 1861, s. 138–140.
24 Przepisy o dziedziczeniu ustawowym małżonka miały zastosowanie, jeśli w umo-wie przedślubnej małżonkow umo-wie nie określili wzajemnych praw spadkowych. M. Kurman, Notariat, hipoteka, akty…, s. 625; C. Zaborowski, O stosunkach cywilnych miedzy mał-żonkami, „Biblioteka Warszawska” 1862, t. III, s. 313.
25 Art. 235 KCKP: „Małżonek nie może czynić szczodrobliwości przez akta między żyjącemi, albo przez testament, któremiby prawo współmałżonka przy życiu pozostałe-go, w art. 232 i 233 oznaczone, więcej jak o połowę ograniczonem zostało”.
26 A. Słomiński, Prawo cywilne (obowiązujące w b. Królestwie Kongresowym) w ju-rysprudencji Senatu (1842–1914), cz. I: Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, Warszawa 1923, s. 66.
Prawa spadkowe małżonka dziedziczącego z mocy ustawy wraz z zstępnymi zostały określone w art. 232 KCKP27. Zgodnie z tym przepi-sem „małżonkowi przy życiu pozostałemu należy się po współmałżonku zmarłym część spadku równa części, jaka na każde dziecko przypada, licząc pozostałego małżonka przy podziale spadku za jedno dziecko i zo-stawiając onemuż wybór między częściami. Część na małżonka przypa-dła służyć mu tylko będzie do użytkowania dożywotniego”.
W związku z powyższym część spadku zastrzeżona małżonkowi dzie-dziczącemu z zstępnymi zapisodawcy wynosiła 1/2 udziału, jaki otrzy-małby przy dziedziczeniu ustawowym, którą to schedę dostawał jedynie na dożywotnie użytkowanie. Art. 232 KCKP stanowił dodatkowo, iż mał-żonkowi przysługuje prawo wyboru schedy. Wydaje się jednak, iż zastrze-żenie to z uwagi na konieczność jak najpełniejszego urzeczywistnienia woli testatora miało zastosowanie jedynie w odniesieniu do dziedziczenia ustawowego. Jeżeli natomiast małżonek w akcie ostatniej woli zapisał współmałżonkowi należny mu udział spadkowy w postaci konkretnej rze-czy, to tym samym pozbawiał go możliwości wyboru schedy.
Prawa spadkowe małżonka dochodzącego z mocy ustawy do spadku jedynie z dalszymi krewnymi współmałżonka określał art. 233 KCKP. Stanowił on, iż
jeżeli dzieci nie ma, a znajdują się krewni zmarłego małżonka aż do czwartego stopnia włącznie, pozostały współmałżonek mieć będzie czwartą część spadku na własność. Gdyby zaś i do tego stopnia krewnych nie było, połowa spadku prawem własności do pozostałego małżonka należeć będzie. W jakim przypad-ku cały majątek po zmarłym małżonprzypad-ku przechodzi na własność do pozostałego przy życiu współmałżonka, przepisanym jest w Tytule o spadkach.
W związku z powyższym, mając na względzie treść art. 235 KCKP, część ustawowa spadku należna małżonkowi w przypadku istnienia krewnych do czwartego stopnia wynosiła 1/8 schedy, a do dwunastego stopnia 1/4, który to majątek uprawniony otrzymywał na własność. Na-tomiast gdyby nie było takich krewnych ani też dzieci naturalnych, zgod-nie z art. 767 KN małżonek przy dziedziczeniu ustawowym otrzymałby cały spadek, w związku z czym w takim wypadku testator mógł swobod-nie rozporządzić jedyswobod-nie połową majątku, gdyż druga połowa przypadała małżonkowi28.
27 Przepis ten odnosił się również do sytuacji przysposobionych i uprawnionych przez małżeństwo, a także dalszych zstępnych. H. Konic, Prawo małżeńskie obowiązują-ce w b. Królestwie Kongresowym, Warszawa 1924, s. 198; W. Dutkiewicz, Prawo hipotecz-ne w Królestwie Polskim, Warszawa 1850, s. 364.
28 Art. 767 KN: „Gdy zmarły nie zostawia ani krewnych w stopniu dającym prawo do spadku, ani dzieci naturalnych, majątek po nim spadkowy należy do pozostałego przy życiu małżonka nie rozwiedzionego”.