Zdolność do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci i jej granice
3. Ograniczenia zdolności do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci
Wyjątki od zasady pełnej swobody w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci występowały w postaci niezdolności bezwzględnej lub niezdolności względnej. Osoby dotknięte niezdolnością bezwzględną nie mogły w żaden sposób rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci. Niezdolność ich miała charakter bezwzględny w ten sposób, iż skierowana była przeciwko każdemu potencjalnemu spadkobiercy. Natomiast osoby dotknięte niezdolnością względną zostały pozbawione możliwości zapisania swego majątku jedynie oznaczonym osobom83.
3.1. Bezwzględna niezdolność do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci
3.1.1. Osoby chore umysłowo
Art. 901 KN stawiał wymóg, iż „aby sporządzić testament trzeba być zdrowym na umyśle”. Istotnym problemem była kwestia oceny władz umysłowych testatora, tzn. kiedy można było przyjąć, iż testator z powo-du stanu swojego umysłu nie jest uprawniony do rozporządzania swym majątkiem na wypadek śmierci. Przede wszystkim zaznaczmy, iż art. 901 KN nie różnicował przyczyn powstania niepoczytalności oraz jej długotrwałości. Zaburzenie mogło zarówno być stanem trwałym, wywo-łanym np. upośledzeniem, jak też przejściowym, a nawet być jedynie
in-81 Ibidem, sygn. 40.
82 Marceli Jaworski, sygn. 155.
cydentem spowodowanym np. pijaństwem. Ważne było jedynie, by brak władzy umysłowej istniał w chwili sporządzania aktu ostatniej woli84.
Przede wszystkim, co oczywiste, pozbawione prawa rozporządzania swym majątkiem na wypadek śmierci były osoby ubezwłasnowolnione przez sąd85. Art. 511 KCKP wprost stanowił, iż osoby pozbawione wła-snej woli nie mogą rozporządzać swym majątkiem przez testament. Re-gulację tę należy uznać za prawidłową, gdyż jeżeli dopuszczalne byłoby podważanie prawomocnego wyroku sądowego, to w rezultacie w ogóle zostałby zatracony sens pracy wymiaru sprawiedliwości.
Zaznaczmy, iż zgodnie z regułą nakazującą oceniać zdolność testa-tora w chwili sporządzania aktu, jeżeli zmarł on jako osoba ubezwła-snowolniona na mocy orzeczenia sądu, ale testament sporządził przed zapadnięciem wyroku, to należy przyjąć domniemanie, że rozporządził swym majątkiem na wypadek śmierci jako człowiek posiadający pełnię władz umysłowych, a więc jego testament, o ile spełniał inne wymogi formalne, był skuteczny. Takie rozumowanie jest prostą konsekwen-cją przyjętej wyżej zasady, iż spadkodawca musi być zdrowy na umyśle w chwili pisania testamentu86. Jednakże powyższe domniemanie nie było bezwarunkowe i mogło zostać obalone przez dowód przeciwny. Zgodnie z treścią art. 502 KCKP czynności podjęte przed sądowym ubezwłasno-wolnieniem mogą zostać uznane za nieważne, o ile zostanie wykazane, iż w chwili ich dokonania istniały już podstawy do ubezwłasnowolnie-nia87. Ale możliwe jest także, że osoba pod wpływem choroby, pijaństwa
84 Ibidem, s. 154.
85 Art. 501 KCKP: „Pozbawienie woli z powodu niedołężności, pomięszania zmysłów lub szaleństwa, albo wyznaczenie doradcy, osiąga swój skutek zaraz od zapadnięcia wyro-ku, a pozbawienie woli wskutek kary sądowej – od ogłoszenia skazanemu przez Sąd Kar-ny wyroku prawomocnego. Wszelkie czynności, przez pozbawionego własnej woli, lub też bez assystencyi doradcy przez osobę, której tenże jest wyznaczony, później przedsięwzię-te, z prawa będą nieważne. Jednak unieważnienie czynności tyczących się dóbr nierucho-mych, albo należności hypotekowanych osoby własnej woli pozbawionej, albo doradcę wy-znaczonego mającej, nie może być przeciw trzeciemu dobrej wiary nabywcy poszukiwa-nem, jeżeli wyrok w księgi hypoteczne, stosownie do przepisów art. 499 i 500 wpisanym nie był, w czasie podania do tychże ksiąg praw przez tegoż trzeciego nabytych”. Art. 511 KCKP: „Pozbawiony własnej woli, porównany jest z małoletnim nieusamowolnionym, co do osoby i majątku swego; nie jest jednak mocen zawierać związków małżeńskich, ani ma-jątkiem swoim przez testament rozporządzać. Prawa o opiece nad małoletnimi stosują się do opieki nad pozbawionemi własnej woli, z wyjątkami co do pozbawionych własnej woli wskutek kary sądowej, które art. 21 i 22 niniejszego prawa są postawione”.
86 H. Cederbaum, Jak napisać testament własnoręczny, Warszawa 1900, s. 21.
87 Art. 502 KCKP: „Czynności, które nastąpiły przed wyrokiem, pozbawienie woli z powodu niedołężności, pomieszania zmysłów, albo szaleństwa uznającym, mogą być unieważnione, jeżeli w czasie ich przedsięwzięcia przyczyna do pozbawienia woli oczewi-stą albo powszechnie wiadomą była, nie naruszając jednak praw przez trzeciego w dobrej wierze nabytych”.
lub innego wstrząsającego zdarzenia traci trwale lub nawet chwilowo władze umysłowe. Jeżeli w takim przypadku zainteresowany wykaże, iż testator w chwili sporządzania testamentu miał zaburzenia zdolności umysłowej, to może żądać unieważnienia testamentu88.
Na zakończenie zaznaczmy, iż na zdolność do rozporządzania mająt-kiem na wypadek śmierci wpływała tylko ułomność psychiczna, podczas gdy ułomność fi zyczna nie miała wpływu na zdolność sporządzania te-stamentu. Jedynie głusi, niemi, niewidomi mogli sporządzić w przepisa-nej dla nich formie ważny akt ostatniej woli89.
Materiał źródłowy nie daje podstaw do twierdzenia, iż osoby chore umysłowo dokonywały rozporządzeń na wypadek śmierci. Odnotujmy w tym miejscu, iż notariusze zgierscy w analizowanych testamentach publicznych i aktach nadpisu zawierali oświadczenie, iż testator posiada zdolność do czynności urzędowych, posługując się następującymi formu-łami, np.:
– „z osoby i zdolności do czynności cywilnych rejentowi znany”90, – „do działań prawno ważnych zdolny”91.
W aktach, w których brakuje formuły o zdolności do czynności prawnych, rejenci zawsze zawierali oświadczenie, iż testator jest zdro-wy na umyśle. Dotyczyło to przede wszystkim sytuacji, gdy osoba spo-rządzająca akt była chora. W tym przypadku akty notarialne zawierają następujące formuły, np.:
– „na siłach fi zycznych osłabiony lecz na umyśle zupełnie zdrowy, jak to się rejent i świadkowie z rozmowy z nim prowadzonej przekonali”92,
– „na ciele słaby lecz na umyśle zupełnie zdrowy”93.
Jednak pomimo stwierdzenia przez rejenta przy sporządzaniu te-stamentu, iż testator był zdrowy na umyśle, nienormalny stan umysło-wy zapisodawcy w czasie sporządzania testamentu mógł być dowodzony wszelkimi sposobami94.
3.1.2. Małoletni
Kodeks Napoleona, regulując kwestie zdolności do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci przez małoletnich, dzielił okres
małolet-88 A. Okolski, op. cit., s. 375.
89 H. Cederbaum, op. cit., s. 15.
90 Np. Jan Cichocki, sygn. 135.
91 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 221.
92 Np. Roman Jaroński, sygn. 218.
93 Np. Józef Stokowski, sygn. 4997.
94 A. Neyman, O darowiznach. Normy prawa cywilnego (Kod. Napoleona i Kod. Cy-wilny Król. Polskiego). Normy i przepisy podatkowe. Wzory aktów, Warszawa 1932, s. 15.
niości na dwa etapy, przy czym nie czynił różnicy między małoletnimi usamowolnionymi i małoletnimi nieusamowolnionymi95.
Pierwszy etap był to czas przed ukończeniem 16. roku życia. Zgod-nie z art. 903 KN „człowiek, który Zgod-nie ukończył szesnastu lat wieku, Zgod-nie będzie mógł w żaden sposób rozporządzać”. Zakaz sporządzania testa-mentów przez osoby, które nie ukończyły 16 lat, związany był z ogól-nym ograniczeniem małoletnich w zdolności do czynności prawnych. Ustawodawca zakładał, iż małoletni przed ukończeniem 16. roku życia jest całkowicie niedojrzały psychicznie i nie posiada zdolności rozsądne-go podejmowania decyzji. Co prawda, art. 1095 KN w oznaczonych wy-padkach zezwalał na dokonywanie czynności rozporządzalnych za zgo-dą i pod nadzorem rodziców lub opiekunów, jednakże nie dotyczyło to prawa sporządzenia testamentu96. Taka regulacja była całkowicie uza-sadniona, gdyż sporządzanie testamentu w asyście i za zezwoleniem ro-dziców lub opiekunów mogło wywoływać wątpliwości co do swobodnego wyrażenia woli przez testatora97.
Po ukończeniu lat 16 małoletni uzyskiwał w ograniczonym zakre-sie prawo do rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Zgodnie z art. 904 KN „małoletni, po dojściu do lat szesnastu, rozporzą-dzać może tylko przez testament i jedynie do wysokości połowy mająt-ku, którym prawo dozwala rozporządzać pełnoletniemu”. Na mocy tego przepisu małoletni po ukończeniu lat 16 mógł rozporządzić na rzecz ja-kiejkolwiek osoby lub innego podmiotu połową tego, czym by mógł roz-porządzić, gdyby był pełnoletni.
Istotną kwestią jest pytanie o ważność testamentu w sytuacji, gdy małoletni po ukończeniu 16. roku życia rozporządził przez testament większą częścią majątku, aniżeli był uprawniony. Ustawodawca, regulu-jąc zasady sporządzania testamentów przez małoletnich, nie uregulował kwestii ważności testamentu małoletniego na wypadek rozporządzenia większą częścią, niż prawo na to zezwalało. W takiej sytuacji należało stosować przepisy ogólne, tj. art. 920 KN, zgodnie z którym jeżeli rozpo-rządzenia na wypadek śmierci przekraczają część rozrządzalną, zapisy ulegają zmniejszeniu do wysokości części, jaką prawo rozporządzić po-zwalało. Zatem jeżeli małoletni po ukończeniu lat 16 sporządził testa-ment przekraczający połowę części rozrządzalnej, to akt był skuteczny,
95 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 160.
96 Art. 1095 KN: „Małoletni może przez umowę przedślubną czynić darowiznę na rzecz drugiego małżonka, czy to jednostronną, czy wzajemną tylko za zezwoleniem i w asystencji tych, których zezwolenie wymagane jest do ważności jego małżeństwa; za zezwoleniem zaś tem darować może wszystko, co prawo małżonkowi pełnoletniemu na rzecz drugiego małżonka darować pozwala”.
a tylko uczynione zapisy ulegały odpowiedniemu zmniejszeniu. Warto zauważyć, że jeżeli małoletni testator rozporządził majątkiem o wyższej wartości niż mógł, to później taki akt nie stawał się ważny przez fakt dojścia do pełnoletniości98.
Z testamentów nie wynika, aby jakikolwiek akt został sporządzony przez osobę małoletnią. Dlatego też nie mamy możliwości charaktery-styki i oceny praktyki w tym zakresie.
3.2. Względna niezdolność do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci
3.2.1. Zakaz czynienia przez małoletniego testatora rozporządzeń względem opiekuna
Kodeks Napoleona w art. 907 zabraniał czynienia przez osobę ma-łoletnią rozporządzeń testamentowych na rzecz osoby sprawującej nad nią opiekę99. Zakaz ten dotyczył jednakże tylko tzw. opiekunów sprawujących zarząd majątkiem małoletniego. Nie odnosił się on na-tomiast do tzw. opiekunów niemających tego uprawnienia, jak również osób sprawujących opiekę jedynie doraźnie, tymczasowo100. Dodatkowo, art. 907 KN w dalszej części rozszerzał ten zakaz także wobec byłych opiekunów, nawet po dojściu małoletniego do pełnoletniości, do chwili złożenia przez opiekuna ostatecznego rachunku ze sprawowanego za-rządu. Zaznaczmy, iż powyższe ograniczenia nie obowiązywały, jeżeli opiekunem małoletniego był wstępny spadkodawcy.
Konsekwencją uczynienia zapisu na rzecz opiekuna wbrew przepi-som prawa była nieważność takiego rozporządzenia, jednakże testament jako całość zachowywał moc101.
W badanych aktach notariuszy zgierskich nie występuje dokument dający podstawę do twierdzenia, iż którykolwiek testator dokonał rozpo-rządzenia testamentowego sprzecznie z art. 907 KN.
98 J. J. Delsol, op. cit., t. III, s. 183.
99 Art. 907 KN: „Małoletni chociażby ukończył lat szesnaście, nie będzie mógł, na-wet przez testament, rozporządzać na korzyść swego opiekuna. Małoletni, po dojściu do pełnoletniości, nie będzie mógł rozporządzać na rzecz swego dawnego opiekuna ani przez darowiznę między żyjącymi, ani przez testament, jeżeli poprzednio ostateczny ra-chunek z opieki nie został złożony i sprawdzony. Nie ulegają przepisom odnoszącym się do dwóch poprzedzających przypadków wstępni małoletnich, których są lub byli opieku-nami”.
100 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 182.