Oświadczenie ostatniej woli

3.2.1. Obowiązek podpisania oświadczenia ostatniej woli przez testatora

Zgodnie z art. 976 KN testament tajemny był aktem sporządzonym w formie pisemnej301. Kodeks Napoleona nie wymagał, aby rozporządze-nie ostatrozporządze-niej woli zostało spisane własnoręczrozporządze-nie przez testatora. Mogła to uczynić każda inna osoba, np. notariusz czy też legatariusz302. Jed-nakże dla jego ważności niezbędne było, aby zapisodawca samodzielnie podpisał pismo.

Poza koniecznością podpisania aktu, ustawodawca nie przewidział żadnych wymogów formalnych co do treści pisma czy też obecności osób trzecich, pozostawiając w tym zakresie zupełną dowolność zapisodawcy. Testament nie musiał nawet zostać datowany, gdyż jako dokument pry-watny zyskiwał datę pewną dopiero z chwilą sporządzenia aktu nadpisu303. Z dostępnych źródeł wynika, iż przestrzegano wymogu własnoręcz-nego podpisu. Wszystkie akty nadpisu zawierają oświadczenie zapiso-dawcy o  złożeniu własnoręcznego podpisu pod  treścią rozporządzenia ostatniej woli, np.:

Katarzyna z Dąbrowskich Witkowska […] złożyła reientowi podpisanemu pa-pier, pismo niniejsze objęte pieczęcią Jej małżonka Herbową opieczętowane […] i dobrowolnie oświadczyła, iż w tym znajduje się złożony i opieczętowany iest iey testament tajemny, czyli ostatniey woli rozporządzenie majątkiem, któ-ry to testament przez zeznaiącą Katarzynę Witkowską całkowicie własnoręcz-nie spisany, podpisany i datowany304.

301 Art. 976 KN: „Gdy testator zechce sporządzić testament mistyczny czyli tajem-ny, obowiązany będzie podpisać swoje rozporządzenia, czy to sam je pisał, czy też ka-zał komu innemu je napisać. Papier, zawierający jego rozporządzenia, lub papier, który będzie służył za kopertę, jeżeli jest jaka, będzie zamknięty i zapieczętowany. Testator przedstawi papier tak zamknięty i  zapieczętowany notaryuszowi i  sześciu najmniej świadkom, lub każe go zamknąć i zapieczętować w ich obecności; oraz oświadczy, że to, co ten papier zawiera, jest jego testamentem, przez niego pisanym i podpisanym, lub pi-sanym przez kogo innego, a podpilub pi-sanym przez niego: notaryusz sporządzi w skutku tego akt nadpisu, który napisanym będzie na  tymże papierze, lub  na  karcie, która służyć będzie za kopertę; akt ten podpisany będzie tak przez testatora, jak i przez notaryusza, a zarazem przez świadków. Wszystko to, co wyżej wyrażono, dopełnione będzie jednym ciągiem i nie odrywając się do innych aktów; a na przypadek, gdyby testator, z powo-du przeszkody, nastąpionej po podpisaniu testamentu, nie mógł podpisać aktu nadpisu, uczynioną będzie wzmianka o  jego oświadczeniu, w  tym względzie uczynionem, i  bez potrzeby w takim razie powiększenia liczby świadków”.

302 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 96.

303 A. Okolski, op. cit., s. 401.

Mimo braku wymogu samodzielnego spisania testamentu mistycz-nego, prawie zawsze w akcie nadpisu odnajdujemy oświadczenie testato-ra, iż tekst został własnoręcznie przez niego napisany305. Jedynie w akcie notarialnym z dnia 11/23 stycznia 1839 r. znajduje się adnotacja, iż roz-porządzenie zostało spisane obcą ręką: „Ja Godfryd Hann uczyniłem te-stament, który przez osobę zaufaną iest pisany, przeze mnie przeczytany i podpisany”306.

Jeżeli testator nie umiał się podpisać pod treścią swego oświadczenia woli, zgodnie z art. 977 KN konieczne było dobranie dodatkowego świad-ka, który uczestniczył przy sporządzaniu aktu nadpisu i go podpisał307. Praktyka nie odnotowała przypadków dobierania do czynności spisania aktu nadpisu kolejnego świadka na  skutek niepodpisania treści testa-mentu przez zapisodawcę.

3.2.2. Zamknięcie i zapieczętowanie testamentu

W  myśl art. 976 KN arkusz, na  którym został spisany testament lub koperta, w której się znajdował, powinny zostać złożone i opieczę-towane. Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą, dla zachowania wymogów formalnych wystarczyło, by papier lub koperta zostały opatrzone odci-skami lakowymi, chociażby nie miały one żadnej pieczęci308.

Czynność ta mogła zostać wykonana przez samego testatora lub na jego wniosek przez notariusza w obecności zapisodawcy i świad-ków309: „papier, zawierający jego rozporządzenia, lub papier, który będzie służył za kopertę, jeżeli jest jaka, będzie zamknięty i zapieczętowany. Te-stator przedstawi papier tak zamknięty i zapieczętowany notaryuszowi i sześciu najmniej świadkom, lub każe go zamknąć i zapieczętować w ich obecności” (art. 976 KN).

W  praktyce zapisodawcy nie korzystali z  pomocy notariusza przy czynności zamknięcia i opieczętowania testamentu. Wszystkie akty nad-pisu zawierają wzmianki, iż  testament został zalakowany pieczęciami rodowymi składającego rozporządzenie ostatniej woli, np.: „okazał i zło-żył Rejentowi papier, a raczey pismo w niniejszym papierze obięte iego

305 Np. Józef Stokowski, sygn. 5091.

306 Ibidem, sygn. 6133.

307 Art. 977 KN: „Jeżeli testator nie umie podpisać, lub jeżeli nie mógł tego uczynić, gdy kazał pisać swoje rozporządzenia, przybrany będzie do  aktu nadpisu jeden świa-dek, oprócz liczby poprzedzającym artykułem przepisanej, który podpisze akt z innemi świadkami, i  uczynioną będzie wzmianka o  przyczynie, dla  jakiej ten świadek został przywołany”.

308 J. J. Litauer, Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. Kongresowego Króle-stwa z dodaniem tekstu francuskiego…, s. 293.

własną pieczęcią herbową opieczętowane”310, lub też pieczęciami herbo-wymi małżonka testatora, np.: „okazała i złożyła reientowi podpisane-mu papier czyli raczey pismo w niniejszym papierze objęte pieczęcią Jej małżonka Herbową opieczętowane”311.

3.2.3. Przedstawienie testamentu notariuszowi

Kolejnym wymogiem wynikającym z art. 976 KN było przedstawie-nie osobiście przez zapisodawcę zamkniętego i zapieczętowanego rozpo-rządzenia ostatniej woli notariuszowi wraz z oświadczeniem, „że to, co ten papier zawiera, jest jego testamentem, przez niego pisanym i podpi-sanym, lub pisanym przez kogo innego, a podpisanym przez niego”312. Notariusz z dokonanej czynności spisywał akt nadpisu.

Na  podstawie źródeł można wnioskować, iż  wymóg osobistego przedstawienia testamentu notariuszowi i  złożenia oświadczenia był przez zapisodawców przestrzegany. I  tak, np. w  akcie nadpisu z  dnia 11/23 stycznia 1939 r. czytamy: „Przedemną Józefem Stokowskim Re-ientem powiatu Zgierskiego […] stawił się osobiście Godfryd Hann […] i osobiście zadyktował własnoręcznie piszącemu Reientowi. Ja Godfryd Hann uczyniłem testament, który przez osobę zaufaną iest pisany, prze-ze mnie prprze-zeczytany i podpisany”313.

Możemy wskazać tylko jeden przypadek uchybienia wskazanym ob-warowaniom formalnym, czego skutkiem był brak sporządzenia aktu nadpisu. Aniela z Łukomskich Kwiatkowska sporządziła własnoręcznie w dniu 6 marca 1835 r. rozporządzenie ostatniej woli. Dokument ten w zapieczętowanej kopercie testatorka przesłała notariuszowi Józefowi Stokowskiemu wraz z pisemnym oświadczeniem, iż jest to przez nią na-pisany testament tajemny, który składa na ręce notariusza i po śmier-ci chce, aby został opublikowany: „lubo nie mogę osobiśi po śmier-cie doręczyć przesyłam na  ręce reienta Józefa Stokowskiego własnoręcznie pisany testament tajemny i upraszam dopełnienie publikacji”. Notariusz pis-mem zwrotnym poinformował zapisodawczynię, iż zgodnie z wymoga-mi art. 976 KN testament powinien być złożony w  obecności sześciu świadków: „czuię  się w  dopełnieniu obowiązku informować, iż  wedle Kodexu Cywilnego, a mianowicie Art. 976 Pani powinna testament ten złożyć w  obecności sześciu świadków, ieżeliby okoliczności pozwoliły

310 Franciszek Boguński, sygn. 4.

311 Ibidem, sygn. 5.

312 S.  Kulpa, Testament. Praktyczne uwagi nad  prawem spadkowym, pouczenia i  wzory testamentów opracowane według ustaw obowiązujących w  Małopolsce na  zie-miach byłego zaboru pruskiego i w byłej Kongresówce, Kraków b.d.w., s. 32.

wypadałoby tę formalność prawną dopełnić”314. Niestety, w aktach

no-tarialnych nie ma jakiejkolwiek informacji o późniejszym sporządzeniu aktu nadpisu, tak więc dokument ten nie mógł zostać potraktowany jako testament tajemny.