Rzeczy ruchome

Rzeczy ruchome Kodeks Napoleona dzielił na dwie grupy:

a) ruchomości z natury – czyli przedmioty mogące być przenoszone z miejsca na miejsce, jak również statki, promy, okręty, młyny i łazienki na statkach oraz wszelkie zakłady na palach nie osadzone, które nie sta-nowią części domu, a także materiały budowlane jeszcze nieużyte51,

b) ruchomości z  rozporządzenia prawa –  takie jak zobowiązania i  skargi, które mają za  przedmiot wierzytelności pieniężne lub  rzeczy ruchome, udziały lub akcje w towarzystwach fi nansowych i handlowych, choćby do nich należały także nieruchomości, renty dożywotnie ustano-wione jako cena za sprzedaną nieruchomość52.

Powstaje problem charakteru wierzytelności hipotecznych, tzn. czy należy takie zobowiązania traktować jako ruchomości czy nieruchomo-ści. Wypowiedział się w tym względzie IX Departament Senatu w orze-czeniu z  1845  r., uznając, iż  zgodnie z  art. 526 KN wszelkie kapitały, w tym wierzytelności hipoteczne, stanowią rzeczy ruchome, niezależnie

48 Kajetan Szczawiński, sygn. 461.

49 Jan Cichocki – 6, Józef Stokowski – 7, Wojciech Hałaczkiewicz – 6, Marceli Ja-worski – 3, Franciszek Boguńki – 7, Roman Jaroński – 5, Kajetan Szczawiński – 5.

50 Roman Jaroński, sygn. 3731, 1597; Jan Cichocki, sygn. 153.

51 Art. 528 KN: „Są ruchomościami z  natury przedmioty mogące przenosić  się z miejsca na miejsce, czy to się poruszają same przez się jak zwierzęta, czy też mogą zmieniać miejsce jedynie skutkiem siły obcej, jak rzeczy nieżyjące”. Art. 531 KN: „Stat-ki, promy, okręty, młyny i łazienki na statkach, oraz w ogóle wszelkie zakłady na palach nie osadzone i nie stanowiące części domu, są ruchomościami; jednak zajęcie niektórych z tych przedmiotów może, z powodu ich ważności, być poddane formom szczególnym, jak o tem Kodex Postępowania Sądowego objaśnia”. Art. 532 KN: „Materyały pochodzące z rozrucenia budynku, lub też dla postawienia nowego nagromadzone, są ruchomością, dopóki do budowy użytemi nie zostały”.

52 F. Podlewski, O spadkach i testamentach. Wykład popularny prawa obowiązują-cego z uwzględnieniem prawa rosyjskiego, austriackiego i niemieckiego, Warszawa 1900, s. 137.

od  faktu, iż  ustawa hipoteczna z  1818  r. uznała kapitały hipoteczne za przedmiot hipoteki53. Takie samo stanowisko zajął H. Konic, choć nie-co inaczej je argumentując. Stwierdził on, iż

każda wierzytelność jest prawem ruchomym, albowiem wierzyciel nie może do-magać się wydania samej rzeczy i w konsekwencji niepodobna zmusić dłużnika do wydania. Akcja taka jest akcją osobistą. Chociaż według ustawy hipotecznej obowiązującej w b. Królestwie Kongresowym do kapitałów hipotecznych stosu-je się te same przepisy, co i do nieruchomości, to jednak przez to sam ruchomy charakter kapitału żadnej zmianie nie uległ54.

Podobnie rzeczą ruchomą z rozporządzenia prawem było uprawnie-nie do  pobierania dochodów z  uprawnie-nieruchomości, gdyż miało ono charak-ter osobisty względem właściciela nieruchomości, który –  realizując je – przelewał prawo pobierania dochodów na uprawnionego55.

W  materiale źródłowym odnajdujemy 233 dokumenty (224 testa-menty publiczne56, 5 testamentów własnoręcznych57, 4 testamenty ta-jemne58), z  których wynika, iż  przedmiotem zapisów testamentowych były ruchomości.

Wśród rozporządzeń ruchomościami z  natury najczęściej w  testa-mentach pojawiają  się zapisy sum pieniężnych (w  135 testatesta-mentach publicznych59, 3 testamentach własnoręcznych60, 2 testamentach tajem-nych61), ruchomości domowych, np. mebli, pościeli, garderoby, sprzętów domowych (w 69 testamentach publicznych)62, zwierząt gospodarskich (w  22 testamentach publicznych63, 2 testamentach własnoręcznych64). Natomiast znacznie rzadziej dysponowano kosztownościami, np.

sre-53 H. Konic, Prawo rzeczowe, Warszawa 1927, s. 24.

54 Ibidem, s. 23–24.

55 Ibidem, s. 26.

56 Jan Cichocki – 40, Józef Stokowski – 29, Wojciech Hałaczkiewicz – 24, Marce-li Jaworski – 13, Franciszek Boguński – 52, Roman Jaroński – 39, Kajetan Szczawiń-ski – 23, Paweł Gąsowski – 2, Kajetan Janicki – 2.

57 Jan Cichocki, sygn. 870; Józef Stokowski, sygn. 6379, 2850, 2106, 3156.

58 Józef Stokowski, sygn. 1782, 3633; Franciszek Boguński, sygn. 5, 4.

59 Jan Cichocki – 24, Józef Stokowski – 12, Wojciech Hałaczkiewicz – 22, Marce-li Jaworski –  5, Franciszek Boguński –  28, Roman Jaroński –  26, Kajetan Szczawiń-ski – 17, Kajetan Janicki – 1.

60 Jan Cichocki, sygn. 870; Józef Stokowski, sygn. 6379, 2850.

61 Józef Stokowski, sygn. 1782; Franciszek Boguński, sygn. 10.

62 Jan Cichocki – 7, Józef Stokowski – 12, Wojciech Hałaczkiewicz – 8, Marceli Ja-worski – 7, Franciszek Boguński – 21, Roman Jaroński – 8, Kajetan Szczawiński – 3, Paweł Gąsowski – 2, Kajetan Janicki – 1.

63 Jan Cichocki – 2, Józef Stokowski – 2, Marceli Jaworski – 2, Franciszek Boguń-ski – 8, Roman Jaroński – 4, Kajetan Szczawiński – 4, Kajetan Janicki – 1.

brami, biżuterią (w 8 testamentach)65 czy maszynami rzemieślniczymi (w 11 testamentach publicznych)66.

Z testamentów dowiadujemy się także, iż dyspozycje ruchomościami z rozporządzenia prawem dotyczyły zapisów wierzytelności (w 18 testa-mentach publicznych67, 1 testamencie własnoręcznym68, 1 testamencie tajemnym69), również wierzytelności hipotecznych (w  3 testamentach publicznych)70. Oprócz tego w źródłach występują legaty w postaci pra-wa pobierania dochodów z  nieruchomości (w  7 testamentach publicz-nych)71 oraz z rzeczy ruchomych (w 1 testamencie publicznym)72.

Zwróćmy uwagę, iż zgodnie z treścią art. 533 KN użycie przez te-statora ogólnego sformułowania, np. „zapisuję ruchomości” bez precy-zyjnego uszczegółowienia, jakich przedmiotów dotyczyła dyspozycja, oznaczało, iż zapis taki nie obejmował gotowizny, drogich kamieni, wie-rzytelności, książek, mebli, instrumentów służących do nauki sztuk i rę-kodzieł, bielizny osobistej, koni, powozów, karet, bryczek, ziarna, broni, wina, siana, żywności oraz przedmiotów, którymi testator handlował73.

Uregulowanie zawarte w art. 533 KN mogło w znaczny sposób wy-paczać rzeczywistą wolę osoby dokonującej rozporządzenia majątkowe-go na  wypadek śmierci. Przede wszystkim testator mógł nie posiadać

65 Marceli Jaworski, sygn. 11, 155; Franciszek Boguński, sygn. 110, 198, 247+; Roman Jaroński, sygn. 3853, 3731, 3708.

66 Józef Stokowski, sygn. 1437, 4774, 4775, 8052; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 282; Franciszek Boguński, sygn. 9, 19+, 69, 70, 136, 325.

67 Jan Cichocki, sygn. 436, 1893, 528; Józef Stokowski, sygn. 4213, 2268, 3349; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 347; Franciszek Boguński, sygn. 27, 44, 86, 116, 198, 278, 290; Roman Jaroński, sygn. 989, 3251; Kajetan Szczawiński, sygn. 187, 275. Należy wspomnieć, iż oprócz wyżej wskazanych aktów notarialnych, w których przedmiotem rozporządzenia była wierzytelność, w materiale źródłowym występuje siedem testamen-tów publicznych, w których testator podaje w wykazie majątku, że posiada wierzytelno-ści, jednak rozporządzenie zostało sformułowane jako zapis określonych sum pienięż-nych, a nie wierzytelności: Jan Cichocki, sygn. 2282, 2006; Franciszek Boguński, sygn. 104, 110, 31+, 247+; Kajetan Szczawiński, sygn. 141.

68 Józef Stokowski, sygn. 6379.

69 Franciszek Boguński, sygn. 5.

70 Jan Cichocki, sygn. 203; Franciszek Boguński, sygn. 198; Roman Jaroński, sygn. 3250.

71 Jan Cichocki, sygn. 528; Józef Stokowski, sygn. 3547, 8294; Marceli Jaworski, sygn. 88; Franciszek Boguński, sygn. 28, 81+, 1413.

72 Marceli Jaworski, sygn. 88.

73 Art. 533 KN: „Wyraz ruchomość, użyty sam w rozporządzeniach prawa lub czło-wieka, bez innego dodatku ani określenia, nie obejmuje gotowizny, drogich kamieni, wierzytelności, książek, medali, instrumentów do nauk, sztuk i rękodzieł służących, bie-lizny osobistej, koni, ekwipażów, broni, ziarna, wina, siana i innych artykułów żywności; nie obejmuje również tego, co jest przedmiotem handlu, jaki kto prowadzi”.

wiedzy w przedmiocie ustawowego zakresu pojęciowego sformułowania „zapisuję wszystkie ruchomości”. Ponadto zwróćmy uwagę, iż nawet je-żeli zapisodawca miał świadomość regulacji określonej w treści art. 533 KN i na dzień sporządzenia testamentu nie istniała konieczność precy-zyjnego wskazywania rzeczy będących przedmiotem rozporządzenia, to w chwili otwarcia spadku mogły w majątku znajdować się dobra, które powinny zostać precyzyjnie w testamencie wymienione.

W aktach notariuszy zgierskich występują testamenty, w których za-pisodawcy dokonywali rozporządzeń całością74 lub częścią75 posiadanych ruchomości, bez szczegółowego wskazania przedmiotów, których zapisy te dotyczyły, posługując się jedynie określeniem np. „zapisuję wszystkie ruchomości”. Sformułowania takie pojawiały  się zazwyczaj samodziel-nie, jednakże materiał źródłowy zawiera również testamenty publiczne, w  których obok ogólnego zapisu ruchomości dodatkowo wskazywano, iż przedmiotem dyspozycji majątkowej są dobra, o których mowa w art. 533 KN76, co świadczy o tym, że część osób sporządzających testamenty publiczne znała treść omawianego przepisu, najprawdopodobniej będąc pouczona o jego treści przez notariusza.

Przykładem aktu notarialnego, w którym dokonano jedynie ogólnego zapisu ruchomości jest testament publiczny z 24 grudnia 1857 r./5 stycz-nia 1858  r. Karolina Max, będąca współwłaścicielką domu położonego w Zgierzu oraz bliżej nieokreślonych ruchomości, oświadczyła, iż poza synem Fryderykiem dzieci dostały już wcześniej swoje schedy spadkowe i nie mają żadnych praw do spadku. Jednocześnie testatorka podzieliła posiadany majątek między męża a syna Fryderyka w następujących sło-wach: „zapisuję współwłasność domu wspomnianego mężowi Walente-mu. Fryderykowi synowi mało się należeć będzie – będzie zaspokojony ruchomościami”77.

W innym dokumencie sporządzonym w dniu 11/23 czerwca 1852 r. Floryan Sollman, dzieląc w  równych częściach posiadane ruchomości między żonę i  dzieci, oprócz ogólnego sformułowania, iż  przeznacza na rzecz sukcesorów wszelkie ruchomości, podjął próbę szczegółowego wymienienia dóbr, o których mowa w art. 533 KN: „mej żonie Karolinie

74 Jan Cichocki, sygn. 71, 453, 697, 1386; Józef Stokowski, sygn. 4646, 6312, 2268, 4382, 9100, 7450, 7138, 7470; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 457, 282, 608, 44, 126; Mar-celi Jaworski, sygn. 329; Franciszek Boguński, sygn. 30, 17, 97, 104, 27+; Roman Ja-roński, sygn. 382, 3851, 1646, 3673; Kajetan Szczawiński, sygn. 101, 542, 332, 863, 896.

75 Józef Stokowski, sygn. 8802; Franciszek Boguński, sygn. 11, 1413; Kajetan Szczawiński, sygn. 275.

76 Jan Cichocki, sygn. 436; Józef Stokowski, sygn. 2268; Kajetan Szczawiński, sygn. 275.

z Schutzów połowę wszelkich ruchomości, towarów, wierzytelności, pie-niędzy, kapitałów, garderoby i to wszystko co tylko z dniem śmierci mej okaże się, a drugą równą połowę takich to ruchomości dzieci moje wyżej wyrażone podzielą się”78.

Ponadto zaznaczmy, iż zgodnie z treścią art. 534 KN pod ogólnym sformułowaniem „sprzęty pokojowe” rozumiano jedynie ruchomości służące do  użytku i  ozdoby mieszkań, takie jak obicia, łóżka, krzesła, zwierciadła, zegary, stoły, porcelana służąca do ozdoby mieszkań, obrazy i posągi wchodzące w skład umeblowania, nie zaś zbiory obrazów, które ulokowano w odrębnym pomieszczeniu79.

W  badanych testamentach testatorzy nie posługiwali  się pojęciem „sprzęty pokojowe”. W  celu określenia ruchomości stanowiących wy-posażenie mieszkania używano sformułowań „ruchomości domowe”80, „ruchomości osobiste”81, „sprzęty domowe”82.