Zdolność do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci i jej granice
4. Szczególne ograniczenia w zakresie zdolności czynienia rozporządzeń testamentowych
na rzecz małżonka
Regulacja odnosząca się do małżonka była szczególnym rodzajem ograniczenia testatora w swobodzie dysponowania swoim majątkiem, gdyż dotyczyła ona nie tyle zakazu czynienia takich dyspozycji, ile ich zakresu.
Zgodnie z art. 1094 KN i 1098 KN testator doznawał ograniczeń w możliwości rozporządzania swym majątkiem na rzecz małżonka w sy-tuacji, gdy pozostawiał zstępnych102. W myśl art. 1094 KN, jeżeli spadko-dawca pozostawił dzieci lub innych zstępnych, mógł on współmałżonko-wi zapisać w drodze testamentu albo czwartą część majątku na własność i drugą czwartą część na użytkowanie, lub też połowę całego swego ma-jątku na użytkowanie.
W myśl art. 913 KN część rozrządzalna spadku wynosiła 1/2 mająt-ku, gdy testator pozostawiał jedno dziecko, 1/3 gdy było ich dwoje i 1/4 w przypadku dojścia do spadku co najmniej trójki potomków. W związku z powyższym testator zostawał upośledzony w swej zdolności dyspono-wania częścią rozrządzalną spadku na rzecz współmałżonka w sytuacji, gdy posiadał jedno lub dwójkę dzieci. Natomiast w przypadku większej ich liczby zawsze mógł rozporządzić jedynie 1/4 majątku, bez względu na podmiot, na rzecz którego dokonano przysporzenia.
Jednakże orzecznictwo stanęło na stanowisku, iż w przypadku dys-pozycji majątkowych na rzecz współmałżonka art. 913 KN nie znajdu-je zastosowania, a jako lex specialis należy stosować art. 1094 KN103. Regulacja art. 1094 KN budzi poważne wątpliwości. Brakuje racjonal-nego uzasadnienia dla przepisu, który ogranicza zapisodawcę w prawie przekazania całej części majątku oddanej mu do swobodnej dyspozycji
102 Art. 1094 KN: „Będzie mógł małżonek, bądź przez umowę przedślubną, bądź w czasie małżeństwa, na przypadek gdyby nie pozostawił dzieci ani zstępnych, darować drugiemu małżonkowi na własność wszystko to, czemby mógł rozporządzić na korzyść obcego, a oprócz tego na użytkowanie całą część, jaką prawo z uszczerbkiem następców rozporządzać zabrania. Na przypadek zaś gdyby małżonek darujący pozostawił dzieci lub zstępnych, mocen będzie darować drugiemu małżonkowi, albo czwartą część na wła-sność i drugą czwartą część na użytkowanie, albo połowę całego swego majątku na samo tylko użytkowanie”. Art. 1098 KN: „Mężczyzna lub niewiasta, którzy, mając dzieci z in-nego łoża, wejdą w powtórne lub następne związki małżeńskie, nie będą mogli darować swemu nowemu małżonkowi więcej, nad część dziecka prawego najmniej biorącego, i da-rowizny te w żadnym przypadku nie mogą przewyższać czwartej części majątku”.
103 J. J. Litauer, Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. Kongresowego Króle-stwa z dodaniem tekstu francuskiego, ustaw uzupełniających i związkowych oraz orzecz-nictwa kasacyjnego, Warszawa 1929, s. 315.
na rzecz osoby najbliższej. Można rzec, iż zstępni testatora znajdowa-liby się w gorszej sytuacji, gdyby rodzic przekazał część rozrządzalną spadku osobie obcej, a nie drugiemu z rodziców.
Jeżeli szczodrobliwość na rzecz współmałżonka uczyniona została wbrew art. 1094 KN, spadkobiercy testatora mieli prawo żądać zmniej-szenia zapisu do granic art. 1094 KN104. Skarga ta nie przysługiwała jednakże zstępnym naturalnym, a tylko zstępnym prawym105.
Art. 1098 KN określał zakres dopuszczalnych zapisów testamen-towych, jakie testator posiadający zstępnych z pierwszego małżeństwa mógł poczynić na rzecz kolejnego małżonka106. Z regulacji tej wynika, iż w przypadku zawarcia związku małżeńskiego między osobami, z rych jedna miała już zstępnych z poprzedniego małżeństwa, część, któ-rą miał prawo testator przekazać obecnemu małżonkowi, nie mogła przekraczać udziału dziecka prawego, a nigdy 1/4 części spadku. Przy-kładowo, jeżeli spadkodawca miał z pierwszego małżeństwa tylko jed-no dziecko, to miał prawo zapisać drugiej żonie 1/4 majątku, ale jeżeli zapisodawca posiadał piątkę dzieci, to część obowiązkowa zastrzeżona dla nich będzie wynosić 3/4 majątku, a więc każde dostawało 3/20 części spadku, a co za tym idzie, jedynie takim udziałem mógł obdarować mał-żonka. Z tych samych powodów, co w poprzednim przypadku, racjonal-ność tego przepisu jest wątpliwa.
Dokładna analiza funkcjonowania powyższych przepisów w prakty-ce na podstawie testamentów nie jest możliwa, gdyż z zasady regulacje te znajdowały zastosowanie dopiero w chwili śmierci testatora, gdy można było ocenić wartość majątku spadkowego. Dokładna ocena przestrze-gania omówionych regulacji w momencie sporządzenia aktów ostatniej woli stanowi zatem zadanie nie do wykonania107. Można jednak poku-sić się o próbę przedstawienia na kilku przykładach, jak kształtował się stosunek zapisodawców do przedstawionych ograniczeń ustawowych.
Rozporządzeniem testamentowym sporządzonym zgodnie z art. 1094 KN jest dokument z 30 czerwca/12 lipca 1855 r., w którym Jan Lindner podzielił swój majątek równo pomiędzy jedenaścioro swoich dzieci, zaś żonie przyznał prawo dożywotniego użytkowania połowy
ma-104 Ibidem.
105 Ibidem.
106 Art. 1098 KN stosuje się zarówno do darowizn, jak i testamentów. Art. 913 KN nie ma zastosowania do przypadku szczególnego w art. 1098 przewidzianego – S.IX.404/1858 – J. J. Litauer, Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. Kongresowego Królestwa z dodaniem tekstu francuskiego…, s. 316.
107 Zob. rozdział I, pkt 4. Przyczyny braku możliwości oceny przestrzegania przepi-sów o części obowiązkowej i części ustawowej spadku odnoszą się także do niemożliwości dokładnej oceny funkcjonowania w praktyce art. 1094 KN i art. 1098 KN.
jątku, stanowiąc: „Dzieci […] mają […] zarówno podzielić się majątkiem – Żonie moiey zapisuie na połowie mego ogólnego maiątku dożywocie”108.
Natomiast w testamencie z 17/29 listopada 1853 r. nastąpiło najpew-niej złamanie zasad wynikających z art. 1094 KN. Z dokumentu tego wynika, iż Krystyan Gotlib posiadał jedno dziecko, a więc współmałżon-kowi miał prawo zapisać 1/4 majątku na własność i 1/4 na dożywotnie użytkowanie lub też 1/2 majątku na dożywotnie użytkowanie. Tymcza-sem zapisodawca przeznaczył swojej żonie własność połowy majątku, a więc całą część rozrządzalną spadku: „połowę więc równą takowego mego maiątku jakową mi prawo rozporządzać dozwala zapisuię i na wła-sność sposobem darowizny, przeznaczam moiey Żonie”109. Oczywiście nie możemy wykluczyć, iż dziecko testatora wcześniej zostało w całości zaspokojone, a tylko nie ma o tym informacji w rozporządzeniu.
Akt notarialny z 20 stycznia/1 lutego 1859 r. został sporządzony zgod-nie z obwarowaniami wynikającymi z art. 1098 KN. Z dokumentu tego wynika, iż dwaj synowie testatora z pierwszego małżeństwa zostali już zaspokojeni i nie mają praw do spadku, choć brakuje jakichkolwiek szcze-gółowych wyliczeń. W związku tym Jan Nawrocki podzielił cały swój ma-jątek pomiędzy wszystkie dzieci z drugiego małżeństwa i żonę, podając: „całą pozostałość po zgonie moim przeznaczam na własność trojga mych dzieci Maryanny Józefa i Jana oraz żony mey teraźniejszej Franciszki ich matki a to w równych częściach”110. W powyższym przykładzie
zapiso-dawca zgodnie z art. 1098 KN przeznaczył żonie udział równy udziałowi dziecka, nie przekraczając jednocześnie 1/4 części spadku.
Przeciwnie – dokument z 24 sierpnia/5 września 1835 r. jest przy-kładem rozporządzenia dokonanego przy nieprawidłowej wykładni art. 1098 KN. Treść aktu wskazuje, iż zapisodawca był świadomy treści art. 1098 KN, jednakże dokonał jego błędnej interpretacji. Andrzey Pon-to podał, iż posiada czworo dzieci z pierwszego małżeństwa. W związku z tym w myśl art. 913 KN każdemu z nich należało się 3/16 części spad-ku. Zgodnie z należytą interpretacją art. 1098 KN, zapisodawca miał prawo przekazać drugiej żonie również jedynie 3/16 majątku. Tymcza-sem testator zapisał żonie 1/4 majątku, podając, iż
z mocy przepisów prawa mianowicie Art. tysiąc dziewięćdziesiątego ósme-go Kodeksu Cywilneósme-go mocen będę uczynić darowiznę czwartey części meósme-go wyłącznego majątku, przeto z pomienioney sumy Zł Siedemset dwadzieścia czwarta część czyli kwotę Zł Sto osiemdziesiąt przeznaczam i zapisuię mey Żonie teraźnieyszey111.
108 Roman Jaroński, sygn. 3676.
109 Kajetan Szczawiński, sygn. 863.
110 Marceli Jaworski, sygn. 21.
Andrzey Ponto błędnie zinterpretował art. 1098 KN, uznając, iż ma prawo zapisać drugiej żonie 1/4 majątku niezależnie od liczby dzieci po-chodzących z pierwszego związku małżeńskiego. Jednakże analiza treści art. 1098 KN wskazuje, iż testator mógł przeznaczyć na rzecz współmał-żonka udział nie większy od części należnej dziecku, czyli w omawianym przykładzie 3/16 spadku, nigdy zaś więcej niż 1/4 majątku.
5. Podsumowanie
Kodeks Napoleona traktował zdolność do rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci jako prawo powszechne, służące każdemu obywate-lowi, do którego wprowadzono jedynie niewielkie ograniczenia mające na celu ochronę majątku samego testatora w przypadku, gdy z powo-du wieku lub stanu umysłu nie był w stanie podejmować świadomych, samodzielnych decyzji.
Dokumenty nie dają podstaw do stwierdzenia, iż akty ostatniej woli sporządzały osoby nieposiadające zdolności do czynienia takich rozpo-rządzeń. Jednak brak informacji tego nie wyklucza.
Materiał źródłowy prowadzi do następujących wniosków: autorem testamentu był znacznie częściej mężczyzna niż kobieta. W przeważają-cej mierze był to mężczyzna żonaty, posiadający zstępnych, trudniący się rzemiosłem lub rolnictwem, który przy pomocy aktu ostatniej woli pra-gnął zapobiec przyszłym sporom. Odnotujmy tu, iż odmiennie aniżeli w przypadku mężczyzn, autorkami testamentu publicznego częściej były kobiety bezdzietne.