Przedstawienie testamentu Prezesowi Trybunału Cywilnego I Instancji

Testament własnoręczny nie mógł zostać wykonany zaraz po śmierci testatora, o ile nie dokonano pewnych czynności mających na celu nada-nie mu formy urzędowej. Formalności te miały na celu przede wszystkim zabezpieczenie rozporządzenia przed jego zniszczeniem lub sfałszowa-niem w przyszłości274.

Zgodnie z art. 1007 KN „każdy testament własnoręczny, przed wy-konaniem go, przedstawiony zostanie Prezesowi Trybunału pierwszej instancyi okręgu, w  którym spadek  się otworzył. Testament będzie otwarty, jeżeli był zapieczętowany. Prezes sporządzi protokół przedsta-wienia, otwarcia i stanu testamentu, sam zaś testament nakaże złożyć do zachowania wyznaczonemu przez siebie notariuszowi”.

Obowiązek przedstawienia testamentu275 spoczywał na każdej oso-bie, w której posiadaniu się znalazł. Dokument powinien zostać dostar-czony do Trybunału Cywilnego I Instancji okręgu, w którym zmarł spad-kodawca. Mogło się jednak zdarzyć, iż przedłożenie testamentu sądowi było niemożliwe, gdyż np. został on spisany przez więźnia na ścianie celi. W takim przypadku Prezes Trybunału Cywilnego I Instancji sam mu-siał pofatygować się na miejsce, w którym oświadczenie się znajdowało,

273 Ibidem, sygn. 2106.

274 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 88.

aby  dokonać przepisanych prawem czynności276. Zaznaczmy, iż  zabro-nione było otwieranie zapieczętowanego testamentu czy też naruszanie go w jakikolwiek inny sposób277.

Prezes Trybunału Cywilnego I Instancji, po otrzymaniu dokumen-tu, wyznaczał dzień i godzinę otwarcia aktu oraz wzywał na posiedze-nie znanych sobie spadkobierców, z tym że brak ich stawiennictwa na posiedze-nie wstrzymywał dokonania czynności278.

Z przeprowadzonej czynności Prezes sporządzał protokół, w którym wskazywał, przez kogo testament został złożony, czy był zapieczętowa-ny czy otwarty. Ponadto w  protokole powinien znaleźć  się opis stanu rozporządzenia ostatniej woli, z wyszczególnieniem słów, od których się zaczynał i na których się kończył, liczby wierszy, a także wszelkich do-strzeżonych przekreśleń i poprawek279. Tak sporządzony protokół Pre-zes Trybunału Cywilnego I Instancji wraz z testamentem prPre-zesyłał wy-branemu przez siebie notariuszowi.

Badane źródła wskazują, iż  w  ośmiu przypadkach otwarcie testa-mentu i spisanie protokołu zostało dokonane przez Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji Województwa Mazowieckiego280, zaś z dwóch do-kumentów wynika, iż czynność ta na podstawie upoważnienia Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji Województwa Mazowieckiego została dokonana przez Sędziego Pokoju Powiatu Zgierskiego281.

W  piśmie Prezesa Trybunału Cywilnego I  Instancji skierowanym do Sędziego Pokoju Powiatu Zgierskiego z dnia 10 marca 1829 r. czytamy:

przychylnie za  prośbą Wdowy po  niegdy Ludwiku Rakowieckim pozostałej upoważniam Sędziego, aby testament prywatny przez męża podającej spo-rządzony, a w zachowaniu Wincentego Garczyńskiego znajdujący się do Sądu ściągnowszy takowy z zachowaniem formalności art. 1007 K.C. przepisanych, otworzył i zapublikował i do zachowania Rejentowi Stokowskiemu wraz z wy-pisem protokołu publikacji oddał, oraz protokół publikacji oryginalny do Try-bunału nadesłał w dniach 20282.

Mimo że art. 1007 KN nakładał obowiązek otwarcia i ogłoszenia te-stamentu prywatnego przez Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji, jak wynika z przywołanego aktu, uprawnienie do scedowania tych kom-petencji na sędziego pokoju wynikało z przepisów dotyczących

organi-276 J. J. Delsol, op. cit., t. III, s. 251.

277 F. Podlewski, op. cit., s. 144.

278 Ibidem, s. 145.

279 H. Cederbaum, op. cit., s. 126.

280 Np. Józef Stokowski, sygn. 5378.

281 Ibidem, sygn. 2106, 3156.

zacji sądownictwa. Możliwość ta miała istotne znaczenie praktyczne nie tylko dla Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji, lecz także dla zain-teresowanych stron, które często mogły mieć problem z osobistym sta-wiennictwem w Trybunale.

W większości przypadków protokoły otwarcia i ogłoszenia własno-ręcznego testamentu były sporządzane prawidłowo, zgodnie z wymoga-mi wynikającyz wymoga-mi z art. 1007 KN.

W pierwszej kolejności protokoły zawierały imiona i nazwiska osób składających testament przed sądem celem jego otwarcia i ogłoszenia. Danych tych brakuje tylko w jednym dokumencie283.

Rozporządzenia ostatniej woli przedkładali do  otwarcia i  ogłosze-nia najczęściej członkowie najbliższej rodziny, np. pozostały przy życiu małżonek284 lub rodzic285. Zdarzało się jednakże, iż czynności tej dokony-wały osoby urzędowe, jak adwokat286, notariusz287 czy podsędek288. Nie wiadomo, w jaki sposób osoby te weszły w posiadanie testamentów wła-snoręcznych. Najpewniej zostały one zdeponowane przez zapisodawców w ich rękach, jako u osób cieszących się zaufaniem publicznym i gwaran-tujących upublicznienie rozporządzenia ostatniej woli.

Ponadto protokoły posiedzeń sądowych zawierają wzmianki o oso-bach, które stawiły się na otwarcie i ogłoszenie testamentu. Takie in-formacje odnajdujemy w czterech dokumentach289 – przy czynnościach otwarcia i  ogłoszenia testamentu byli obecni małżonkowie zapisodaw-ców290 i osoby składające testament291. Brak danych w pozostałych ak-tach najprawdopodobniej wynika z faktu, iż nikt z zainteresowanych nie stawił się na posiedzenie.

Na  szczególną uwagę zasługuje protokół posiedzenia Sądu Pokoju Powiatu Zgierskiego z dnia 11 maja 1833 r. Czytamy w nim, iż na po-siedzenie sądu oprócz wdowy po  testatorze stawili się: pełnomocnik nieobecnych sukcesorów zapisodawcy oraz notariusz Józef Stokowski, w którego kancelarii miał zostać złożony testament własnoręczny Rocha Kożuchowskiego. Fakt ten może świadczyć o jakimś konfl ikcie istnieją-cym między żoną testatora a pozostałymi sukcesorami i braku wzajem-nego zaufania. Tym bardziej, iż Roch Kożuchowski zapisał swojej żonie

283 Ibidem, sygn. 2850.

284 Ibidem, sygn. 3156.

285 Np. Roman Jaroński, sygn. 53.

286 Ibidem, sygn. 284.

287 Józef Stokowski, sygn. 6565.

288 Ibidem, sygn. 6379.

289 Ibidem, 2850, 2106, 3156, 6565.

290 Ibidem, sygn. 2106.

na  własność cały majątek ruchomy i  dożywotnie użytkowanie wszyst-kich nieruchomości: „ruchomy przeznaczam całkowicie Moiey żonie bez ograniczenia – Nieruchomy żona moia Maryanna z Dąbrowskich używać ma prawo do śmierci bez obowiązku spłaty długów na tey nieruchomo-ści ciążących”. W dalszej zaś częnieruchomo-ści aktu zapisodawca podaje: „wzywam sukcesorów, aby wole moyą szanowali”292.

Sporządzający protokół zawsze podawali też wzmiankę o przedłożo-nym akcie zgonu zapisodawcy, np.: „My Prezes na skutek artykułu 1007 K.C. przychylając się do powyższego żądania po przekonaniu się z aktu zejścia iż  Tekla z  Oszkowskich Borowska istotnie w  dniu 21  grudnia 1839 r. zakończyła życie przystąpiliśmy do otwarcia ogłoszenia i opisa-nia iey testamentu”293.

Dokument z 24 grudnia 1839 r./7 stycznia 1840 r. sporządzony przez księdza Fabiana Hirbergera, proboszcza zgierskiego, stanowi wypis z  ksiąg kościelnych parafi i zgierskiej potwierdzający śmierć Tekli Bo-rowskiej:

Działo  się w  mieście Zgierzu dnia dwudziestego czwartego grudnia Tysiąc Osmset trzydziestego dziewiątego roku o godzinie dziesiątej przed południem. Stawili  się Karol Brzeziński podpisarz Sądu Pokoju Powiatu Zgierskiego lat trzydzieści sześć liczący i  Roman Jaroński Obrońca Sądu Pokoju Powia-tu Zgierskiego lat trzydzieści siedem liczący obedway w Zgierzu zamieszkali i oświadczyli, iż dnia dwudziestego pierwszego bieżącego miesiąca i roku o go-dzinie dziesiątey w wieczor umarła w Zgierzu Tekla Borowska wdowa w Zgie-rzu z własnych funduszy utrzymująca się córka Józefa i Maryanny małżonków Oszkowskich lat czterdzieści ośm licząca. Po przekonaniu się naocznie o zej-ściu Tekli Borowskiej, Akt ten stawaiącym przeczytany przez nich podpisany został294.

Ponadto w  protokołach odnajdujemy adnotacje, czy złożony testa-ment był otwarty czy zapieczętowany. Jedynie w dwóch nie ma takich danych295, zaś z pozostałych dowiadujemy się, iż w siedmiu przypadkach testament złożono zapieczętowany296, a w jednym otwarty297.

Prawie we  wszystkich aktach znajduje  się szczegółowy opis stanu przedstawionych testamentów. W pierwszej kolejności protokół zawierał wzmiankę, czy testament został sporządzony na papierze zwykłym czy urzędowym, a następnie sędzia podawał liczbę stron i wersów na każdej

292 Ibidem, sygn. 2850.

293 Ibidem, sygn. 1386.

294 Ibidem.

295 Roman Jaroński, sygn. 53; Jan Cichocki, sygn. 870.

296 Józef Stokowski, sygn. 1356, 2850, 2106, 3156, 6565; Roman Jaroński, sygn. 5378, 284, 5006.

stronie oraz słowa, od których kolejne strony się zaczynały i na których kończyły. Ponadto wskazywano na ewentualne poprawki, dopiski i skre-ślenia. Na przykład w protokole posiedzenia Trybunału Cywilnego I In-stancji z dnia 20 sierpnia/1 września 1839 r. czytamy:

Złożone Nam Prezesowi Trybunału pismo testamentem księdza Wolkowicza być maiące, nieopieczętowane, na  trzech Arkuszach papieru niestęplowego było spisane.

Na  pierwszej stronie u  góry był napis „Testament” –  a  poniżej słowa „W imię Oyca i Syna Ducha Świętego Amen”. Pierwszy wers samego rozpo-rządzenia testamentowego poczynał się od słów: „na przypadek Zeyścia mego” – a ostatni, dwudziesty pierwszy, kończył się na słowie: „podpisałem” – pod tem była data w słowach „dnia dwudziestego dziewiątego lipca Tysiąc Osmset trzy-dziestego dziewiątego roku”, a następnie podpis „Ksiądz Kazimierz Wolkowicz proboszcz […]”. Pod tym pismem ieszcze na pierwszej stronie zaczynało się za-parafowanie przez Sąd Pokoju Zgierski dopełnione od słów „Testament niniey-szy” – a na drugiey stronie było tego zaparafowania wierszy cztery. – Potem następowała data „Leźnica Wielka dnia dwudziestego osmego lipca/dziewiąte-go sierpnia Tysiąc Osmset trzydziestelipca/dziewiąte-go dziewiątelipca/dziewiąte-go roku”.

Na trzeciej stronie u góry był napis: „Testament, w imię Oyca i Syna i Du-cha Świętego Amen”. Pierwszy wiersz zaczynał się od wyrazów „Wiedząc do-statecznie”, a Osmy kończył się wyrazem „wartości”.

Na czwartej stronie było wierszy czterdzieści – w pierwszym był wyraz „trans-port”, a w ostatnim „suma 408”. – W wierszu iedenastym pod wyrazem „ogniwa-mi” – był dopisany wyraz „żelazny„ogniwa-mi”, w dwunastym dopisane wyrazy „par dwie”, w trzynastym wierszu po wyrazie „Wóz” był dopisany wyraz „szybowany”.

Na piątej stronie było wierszy trzydzieści osm. W pierwszym był wyraz „Transport”, a w ostatnim liczba „trzysta osiemdziesiąt pięć”.

Na szóstej stronie było wierszy trzydzieści osm. W pierwszym były wyrazy „Transport 385” – a w ostatnim wyrazy „Suma dwieście siedemdziesiąt dziewięć”.

Na siódmej stronie było wierszy dwadzieścia dwa pisanego wykazu w ru-brykach – pierwszy zaś wiersz obejmował wyraz „Transport” – a ostatni słowa „Suma ogólna dwa tysiące Osmset osiemdziesiąt” – daley znowu następowało ciągłego pisma na tey stronie wierszy piętnaście – z których pierwszy poczy-nał się od słów „po spisaniu” – a ostatni kończył się na słowie „toaletka”.

Na  osmey stronie było pisanych wierszy trzydzieści siedem, z  których pierwszy poczynał się od słów „toaletka” – a ostatni zawierał wyrazy „efek-tów”. W wierszu dwudziestym piątym przed wyrazem „w katakumbie” dopisa-ne były na margidopisa-nesie wyrazy „to iest”.

Na dziewiątey stronie było wierszy trzydzieści pięć, z których pierwszy poczynał się od „efektów siostrze” po czem następujący wyraz „zapisanych” był przekreślony, a ostatni obejmował wyrazy „nie mam procz długu”.

Na dziesiątey stronie było wierszy dwadzieścia dwa, z których pierwszy poczynał się od słów „długu od Ciebie siostro”, a ostatni kończy się na słowie „podpisałem”.

Testament powyżej opisany oprócz wytkniętych dopisków i  poprawek, żadnych więcey w sobie nie obejmował298.

Zastrzeżenia co do prawidłowego opisu stanu testamentu mogą do-tyczyć protokołu z posiedzenia Sądu Pokoju Powiatu Zgierskiego z dnia 24 marca 1829 r. W dokumencie tym znajduje się jedynie opis stanu ze-wnętrznego dokumentu (koperty, w której zapieczętowano oświadczenie testatora), natomiast pominięto zupełnie opis pisma zawierającego samo rozporządzenie ostatniej woli:

zapieczętowany trzema pieczęciami w linii ciągłey, po za sobą będącemi – pie-częć jest prywatna, litera R znajduje się na niey. Wszystkie trzy pieczęcie czer-wonem lakierem, zostaie bez naymnieyszego naruszenia, napis z drugiey stro-ny iest co do słowa taki „ostatnia wola przez Ludwika Rakowieckiego własną ręką napisana u Wincentego Garczyńskiego składa zaupoważnieniem”.

O ile sędzia w sposób szczegółowy wskazał stan zewnętrzny testa-mentu, o tyle opis pisma zawierającego ostatnią wolę testatora ograni-czył się do zdawkowych informacji: „po otwarciu testamentu przekonali-śmy się daley, iż iest spisany na papierze prostym formatu arkuszowego własnoręcznie w  dniu dwudziestym stycznia Tysiąc osmsetnego dwu-dziestego dziewiątego roku”299.

3. Wymogi formalne testamentu tajemnego