Prawo objęcia majątku spadkowego w posiadanie

Prawo objęcia spadku w posiadanie przez zapisobiorcę powołanego na mocy zapisu ogólnego było uzależnione od tego, czy zapisobiorca do-chodził do spadku sam, czy też wspólnie ze spadkobiercami koniecznymi. Zgodnie z art. 1004 KN, „gdy w chwili śmierci testatora znajdują się następcy, dla których część jego majątku jest przez prawo zastrzeżoną, następcy ci, przez śmierć testatora, wchodzą samem prawem w posia-danie całego majątku spadkowego, a zapisobiorca ogólny winien żądać od nich wydania majątku testamentem objętego”. Zatem gdy do spadku dochodzili dziedzice konieczni i zapisobiorca ogólny, ci pierwsi nabywali z chwilą śmierci testatora posiadanie całego spadku z mocy prawa, a za-pisobiorca ogólny dopiero musiał domagać się od spadkobierców koniecz-nych wydania mu zapisanego majątku – było to tzw. objęcie spadku bez wwiązania. Przyczyny takiej regulacji należy upatrywać w traktowaniu przez ustawodawcę spadkobierców koniecznych jako osób uprzywilejo-wanych, które powinny być w szczególny sposób chronione przed ewen-tualną próbą oszustwa ze strony legatariuszy ogólnych121.

Art. 1005 KN przyznawał zapisobiorcy ogólnemu nieposiadającemu wwiązania prawo do pobierania pożytków i dochodów z majątku spadko-wego od dnia śmierci testatora, o ile skarga o wydanie spadku została wy-toczona w ciągu roku od chwili otwarcia spadku. Jeżeli zaś w tym czasie legatariusz nie wystąpił o wydanie mu zapisu, prawo do dochodów i pożyt-ków przysługiwało mu dopiero od dnia wytoczenia powództwa lub od dnia, w którym spadkobiercy uprzywilejowani zgodzili się wydać mu zapis122.

Regulacja art. 1005 KN opierała się na domniemaniu, że brak wy-stąpienia legatariusza w wyznaczonym terminie oznacza zrzeczenie się dochodów ze spadku, które automatycznie przechodziły na rzecz spad-kobierców koniecznych123. Należy zaznaczyć, iż  w  przypadku opóźnia-nia  się zapisobiorcy ogólnego z  wytoczeniem skargi o  wydanie zapisu, przychody z majątku pobrane w okresie między śmiercią testatora a wy-toczeniem skargi o wydanie majątku stawały się własnością spadkobier-cy koniecznego bez względu na to, czy wiedział on o istnieniu zapisu124.

121 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 110.

122 Art. 1005 KN: „Jednak w tychże samych przypadkach zapisobierca ogólny bę-dzie miał użytkowanie z majątku testamentem objętego, licząc od dnia śmierci, jeżeli skarga o wydanie wytoczoną została w ciągu roku od tej epoki; w przeciwnym zaś razie użytkowanie to rozpocznie się dopiero z dniem wytoczonej przed Sąd skargi, lub z dniem, w którym na wydanie dobrowolnie zezwolono”.

123 A. Okolski, op. cit., s. 406.

W  tym miejscu zwróćmy uwagę na  pogląd przedstawiany przez I.  Bryma, który stał na  stanowisku, że  legatariusz ogólny dochodzący do spadku ze spadkobiercami koniecznymi ma prawo do dochodów do-piero od chwili wydania mu spadku125. Takie twierdzenie nie znajduje jednak podstaw w obowiązującym ustawodawstwie, a jedynie wskazuje na brak precyzji w analizie przepisów prawa.

Pewną wątpliwość budzi treść art. 1003 KN w kontekście interpre-tacji sformułowania, iż  „zapisobiorca ogólny będzie miał użytkowanie z majątku testamentem objętego”. Można się tu zastanawiać, czy owo użytkowanie dotyczyło jedynie części rozrządzalnej, czy też całości masy spadkowej. Wydaje  się jednak, iż  podobnie jak oczywistą rzeczą jest to, że nawet jeśli testator użył słów „cały swój majątek zapisuję […]”, to rozporządzenie dotyczyło jedynie części rozrządzalnej majątku, tak i w przypadku prawa użytkowania należy rozumieć je jako prawo do do-chodów i pożytków jedynie z tej części majątku, którą zapisodawca mógł swobodnie dysponować.

Inaczej natomiast przedstawiała  się sytuacja prawna legatariusza ogólnego, gdy testator nie pozostawił spadkobierców koniecznych. Zgod-nie z art. 1006 KN „gdy w chwili śmierci testatora Zgod-nie ma następców, dla  których część jego majątku przez prawo jest zastrzeżona, zapiso-biorca ogólny, ze śmiercią testatora, z samego prawa wchodzi w posia-danie, i nie będzie obowiązany żądać wydania”. Wynikało z tej regulacji, iż w razie braku spadkobierców koniecznych, legatariusz ogólny wcho-dził w posiadanie spadku z mocy samego prawa i nie musiał żądać wyda-nia zapisu, a pożytki i inne dochody ze spadku należały mu się od chwili śmierci testatora, a więc w praktyce uzyskiwał on pozycję prawną spad-kobierców uprzywilejowanych.

Z  mocy samego prawa legatariusz wchodził w  posiadanie mająt-ku spadkowego tylko wtedy, gdy akt jego powołania został dokonany w  formie testamentu publicznego. Jeżeli zaś spadkobierca ogólny zo-stał ustanowiony w testamencie własnoręcznym lub też tajemnym, to wówczas, zgodnie z  art. 1008 KN, „zapisobiorca ogólny winien żądać wprowadzenia siebie w  posiadanie”. Wynikało to przede wszystkim z faktu, iż testamenty te nabierały mocy urzędowej dopiero z chwilą ich otwarcia i ogłoszenia przez Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji, w przeciwieństwie do testamentów publicznych, które były dokumen-tem urzędowym od chwili ich sporządzenia126. Wprowadzenie w posia-danie następowało na mocy postanowienia wydawanego przez Prezesa Trybunału Cywilnego I Instancji, które to orzeczenie było aktem

jurys-125 I. Brym, Prawo cywilne, Warszawa 1932, s. 64.

prudencji niespornej. Rola Prezesa Trybunału Cywilnego I  Instancji w postępowaniu dotyczącym wprowadzenia legatariusza w posiadanie nie została wyraźnie określona przez przepisy prawa. W drodze prak-tyki przyjęto, iż  powinna  się ograniczać do  sprawdzenia zewnętrznej formy testamentu i stwierdzenia braku dziedziców koniecznych. Pre-zes Trybunału Cywilnego I  Instancji miał obowiązek odmówić wpro-wadzenia w posiadanie, jeżeli zachodziła uzasadniona obawa nieprawi-dłowości lub oszustwa127. Postanowienie Prezesa Trybunału Cywilnego I  Instancji wprowadzające legatariusza w  posiadanie nie przesądzało ostatecznie o jego prawie do spadku. Osoby uprawnione nadal zachowy-wały prawo do wytoczenia przeciwko zapisobiorcy skargi o unieważnie-nie zapisu z powodu braków formalnych, o unieważnie-niezdolności testatora lub le-gatariusza128

Z treści analizowanych dokumentów wynika, iż w charakterze za-pisobiorców ogólnych w  przeważającej mierze powoływano dziedziców koniecznych, tj. małżonków (68)129 lub zstępnych (24)130, którzy z mocy samego prawa wchodzili w posiadanie majątku spadkowego. Spadkobier-cy ci uzyskiwali wwiązanie w majątek spadkowy samodzielnie lub wraz z dziedzicami koniecznymi, jeżeli tacy pozostali po spadkodawcy. Z akt wynika, iż w 53 przypadkach legatariusz ogólny samodzielnie wchodził-by w posiadanie majątku spadkowego131, natomiast w 37 przypadkach istnieli jeszcze inni spadkobiercy konieczni132.

I  tak, np. w  testamencie z  19/31  sierpnia 1857  r. współmałżonek samodzielnie uzyskiwałby wwiązanie w majątek spadkowy. W akcie tym Juliusz Seefels, nieposiadający dzieci ani rodziców, powołał do całości

127 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 111–112.

128 Ibidem, s. 111.

129 Jan Cichocki – 12, Józef Stokowski – 7, Wojciech Hałaczkiewicz – 6, Franciszek Boguński – 12, Roman Jaroński – 19, Kajetan Szczawiński – 12. Ponieważ analizowane testamenty publiczne nie dają podstaw do stwierdzenia, czy stosunki majątkowe między małżonkami podlegały regulacji KCKP, autorka przyjęła, iż związki małżeńskie zostały zawarte bez intercyzy przedślubnej. Zapisów ogólnych na rzecz małżonków dokonano 80, jednakże z 12 testamentów publicznych wynika, że związek małżeński został zawar-ty przed wejściem w życie KCKP: Franciszek Boguński, sygn. 28+, 16, 87, 97, 57; Roman Jaroński, sygn. 2001, 3030, 189, 2003, 140, 2004, 1347.

130 Testamenty publiczne: Jan Cichocki – 3, Józef Stokowski – 2, Wojciech Hałczkie-wicz – 4, Marceli Jaworski – 2, Franciszek Boguński – 5, Roman Jaroński – 3, Kajetan Szczawiński – 1, Paweł Gąsowski – 1. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 3156 (2 zapisy). Testamenty tajemne: Józef Stokowski, sygn. 3633.

131 Jan Cichocki – 7, Józef Stokowski – 4, Wojciech Hałaczkiewicz – 7, Franciszek Boguński – 9, Roman Jaroński – 16, Kajetan Szczawiński – 10.

132 Testamenty publiczne: Jan Cichocki – 8, Józef Stokowski – 4, Wojciech Hałacz-kiewicz – 3, Marceli Jaworski – 3, Franciszek Boguński – 8, Roman Jaroński – 6, Kajetan Szczawiński – 3, Paweł Gąsowski – 1. Testamenty tajemne: Józef Stokowski, sygn. 3633.

spadku swoją żonę, oświadczając: „Otóż gdy nie mam dzieci ojca ani matki zapisuie cały majątek tak nieruchomego jak ruchomości wszyst-ko co mam i mieć będę po mej śmierci za staranie Dorocie Annie z Wen-sów. Żona więc moja z chwilą śmierci ma prawo spadek cały po mnie objąć”133.

W dokumencie z 27 lutego/10 marca 1836 r. występuje sytuacja, gdy małżonek wchodził w posiadanie majątku spadkowego wspólnie z innym dziedzicem koniecznym. Jan Musierowicz uczynił zapis ogólny na rzecz swojej żony: „powodowany wdzięcznością ku mey Żonie Zofi i z  Zieliń-skich, od  której doznałem i  doznaję ciągłego przywiązania teyże więc Żonie nie tylko moi cały Maiątek ruchomy i nieruchomy […] to jest nie tylko co teraz posiadam, ale i to wszystko co z chwilą zgonu mnie bydz zapisuie i przeznaczam na nigdy nieodwołalną własność”. Jednocześnie spadkodawca oświadczył, iż nie ma dzieci, jednakże przy życiu pozostaje jego matka, której należy  się z  mocy prawa część majątku: „Naysam-przód oświadczam […] żadnych nie spłodziłem dzieci a tak w linii zstęp-nej nie mam Sukcesorów iedynie w linii wstępney mam Matkę […] oney więc z majątku mego przynależy się obowiązkowa część”134.

Jako przykład powołania zapisobiorcy ogólnego będącego zstępnym i jedynym dziedzicem koniecznym wskażmy dokument z 16/28 listopada 1866 r. Wdowa Jurka Kuleszowa zapisała cały swój majątek jedynemu żyjącemu synowi, w słowach następujących:

jestem wdową po  drugim Mężu –  z  pierwszym Walentym Miłkowskim […] spłodziłam dzieci pięcioro – lecz prócz Michała Syna przy życiu będącego tu w Łagiewnikach mieszkającego reszta zmarła – Naprzypadek przeto śmierci mojej –  do  którey każdy z  żyjących przygotowanym bydź winien –  cały mój majątek jaki się tylko z chwilą śmierci pozostanie i zczegokolwiek takowy skła-dać się będzie […] przeznaczam i zapisuie na nieodwołalną własność Synowi moiemu Michałowi Kulesza i Jego całej pozostałości uniwersalnym Sukceso-rem postanawiam135.

Inny przykład powołania odnajdujemy w testamencie z 18/30 lipca 1857 r. Wdowa Katarzyna Jabłońska ustanowiła zapisobiorczynią powo-łaną do całości majątku córkę Maryannę, mimo że testatorka posiadała jeszcze trzech synów:

z  małżeństwa z  Kajetanem Jabłońskim mam czworo dzieci jako to: Jana, Wincentego, Wojciecha Synów oraz Maryannę córkę […] na przypadek więc Śmierci mej stanowię iż Córka moja Maryanna Gibkowa która razem ze mną

133 Jan Cichocki, sygn. 283.

134 Franciszek Boguński, sygn. 30.

mieszka i w chorobie mnie opatruje – z tego majątku mego wszelkie koszta mej choroby i  pochowania zaspokoi –  resztę zaś za  trudy swe na  własność zatrzyma136.

Akta wskazują, iż  w  charakterze legatariuszy ogólnych znacznie rzadziej występowały osoby obce (24)137 lub dalsi krewni (9)138. Z treści dokumentów wynika, że prawo objęcia majątku w posiadanie uzyskało-by 17 legatariuszy ogólnych niespokrewnionych ze spadkodawcą139 i pra-wie wszyscy krewni, gdyż tylko w jednym przypadku rodzina dochodziła do spadku z dziedzicami koniecznymi140.

W  testamencie z  24  czerwca/6  lipca 1855  r. powołany legatariusz ogólny niespokrewniony z  testatorem mógł objąć majątek spadkowy w posiadanie z mocy samego prawa. Jan Helwich, wdowiec nieposiada-jący dzieci ani rodziców, zapisał cały swój majątek narzeczonej. W do-kumencie tym czytamy: „Jestem teraz wdowcem po zmarłey Żonie Ma-ryannie […] z naszego małżeństwa nie pozostały Dzieci żyjące […] Ten więc całkowity majątek wyżey wyrażony i cokolwiek tylko po mey śmier-ci pozostanie zapisuię i  na  własność przeznaczam Annie Rotz z  którą mam zamiar zawrzeć ślub małżeński”141.

Natomiast w dyspozycji z 27 czerwca/11 lipca 1847 r. nieposiadający dziedziców koniecznych Karol Graupner rozporządził całym swoim ma-jątkiem na rzecz siostry:

Ja Karol Graupner nie mający ani Żony ani Dzieci tylko siostrę rodzoną Jo-hannę Krystynę dwóch imion z domu Graupner […] która mnie przez lat osm-naście gospodarowała i  pielęgnowała w  wszystkich słabościach. Dla  tej więc czuię największą wdzięczność i  onej z  tego powyż wyrażonego powodu cały mój majątek z czego się po mej śmierci wykaże na niezaprzeczalną własność zapisuie i daruie142.

136 Marceli Jaworski, sygn. 224.

137 Jan Cichocki – 3, Wojciech Hałaczkiewicz – 1, Marceli Jaworski – 1, Franciszek Boguński – 2, Roman Jaroński – 5. W tej kategorii zostali ujęci małżonkowie w przypad-ku zawarcia związw przypad-ku małżeńskiego przed wejściem w życie KCKP: Franciszek Boguński, sygn. 28+, 16, 87, 97, 57; Roman Jaroński, sygn. 2001, 3030, 189, 2003, 140, 2004, 1347.

138 Testamenty publiczne: Marceli Jaworski –  2, Roman Jaroński –  4, Kajetan Szczawiński – 1. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 1386, 6379.

139 Jan Cichocki, sygn. 411; Marceli Jaworski, sygn. 164; Franciszek Boguński, sygn. 10, 28+, 16, 87, 97; Roman Jaroński, sygn. 2026, 3659, 3903, 3030, 2001, 189, 2003, 140, 2004, 1347.

140 Marceli Jaworski, sygn. 78.

141 Roman Jaroński, sygn. 3659.