Data i miejsce sporządzenia aktu oraz imiona, nazwiska i miejsce zamieszkania świadków

Zgodnie z  art. 12 ust. 2 ON akt notarialny musiał zawierać datę i miejsce jego sporządzenia, imiona i nazwiska świadków oraz miejsce ich zamieszkania101.

W przypadku testamentu umieszczenie na akcie notarialnym daty jest niezwykle istotne z uwagi na fakt, iż testatorzy mogli zmieniać swe rozporządzenia ostatniej woli, co mogło niejednokrotnie wiązać się z po-trzebą ustalenia wzajemnych relacji kilku testamentów. W  doktrynie podnoszono nawet, iż w przypadku testamentu nie wystarcza podanie daty dziennej, ale  powinno  się zaznaczać także godzinę sporządzenia aktu102. Dodatkowe wymogi co do określania daty wprowadzono postano-wieniem Rady Administracyjnej z 1835 r. W myśl tej regulacji w aktach notarialnych miała być zamieszczana data zarówno według kalendarza juliańskiego, jak i gregoriańskiego103. Różnica między tymi kalendarza-mi w XIX w. wynosiła 12 dni104 .

Notariusze zgierscy ściśle przestrzegali obowiązku właściwego po-dawania daty sporządzenia aktu notarialnego. W  tym względzie nie występują żadne uchybienia. Wszystkie akty notarialne zawierają wska-zanie roku, miesiąca i dnia dokonania rozporządzenia ostatniej woli105. Ponadto notariusze często podawali także godzinę sporządzenia testa-mentu publicznego. Na szczególną uwagę zasługuje Marceli Jaworski, który prawie we wszystkich spisanych przez siebie aktach podał godzinę sporządzenia aktu106. Bezwzględnie przestrzegano także postanowie-nia Rady Administracyjnej z 1835 r. Wszystkie testamenty sporządzone po wejściu w życie tej regulacji zawierają datę według obu kalendarzy107.

Wymóg wskazywania miejsca sporządzenia aktu był istotny z uwagi na ograniczony zakres kompetencji terytorialnych notariuszy108. Zgodnie

101 Art. 12 ON: „Wszelkie akty notarialne wyrażać powinny imię, nazwisko, miejsce urzędowania Notarjusza, który je przyjmuje, pod karą stu franków na Notarjusza w tem przekraczającego. Powinny również wyrażać imiona i nazwiska świadków do aktu użytych, ich mieszkanie, miejsce rok i dzień, w których akta są zawarte pod karami niżej w art. 68 wymienionemi, a nawet pod karą oznaczoną za sfałszowanie, jeżeli takowe zachodzi”.

102 Wykład praw…, t. IV, s. 101.

103 S. Zawadzki, op. cit., s. 875.

104 I. Ihnatowicz, A. Biernat, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 16–17.

105 Np. Jan Cichocki, sygn. 660.

106 Np. Marceli Jaworski, sygn. 78.

107 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 347.

108 Prawo spadkowe, testamenty, darowizny obowiązujące w b. Królestwie Kongre-sowym. Podręcznik dla studentów IV kursu prawa opracowany na podstawie wykładów uniwersyteckich i dzieł M. Planiola, Warszawa 1938–1939.

z  wytycznymi Komisji Rządowej Sprawiedliwości z  dnia 18/30  mar-ca 1852  r. miejsce sporządzenia aktu powinno być oznaczone bardzo szczegółowo. Nie wystarczyło podanie jedynie miasta czy wsi, w których akt był sporządzany. Należało podać dokładnie numer domu, gubernię i okręg109.

Notariusze zgierscy we wszystkich zbadanych aktach podali miejsce dokonania czynności. Jednakże rejenci z  różną szczegółowością okre-ślali miejsce spisania testamentu. Przede wszystkim należy podkreślić, iż szczegółowość, z jaką rejenci określali miejsce sporządzenia aktu no-tarialnego, była uzależniona od tego, czy akt został sporządzony w kan-celarii notariusza czy poza nią. Dokumenty spisane poza kancelarią no-tariusza trzeba rozróżnić na sporządzone w Zgierzu i poza obrębem tego miasta.

W przypadku, gdy testator dokonywał rozporządzenia ostatniej woli w kancelarii, miejsce sporządzenia aktu określano ogólnie. Notariusze w takiej sytuacji posługiwali się następującą formułą: „Działo się w mie-ście Zgierzu w Kancelarii Rejenta”110.

Jeżeli testament publiczny był spisywany w Zgierzu, ale poza kance-larią notariusza, miejsce dokonania czynności określano w sposób bar-dziej szczegółowy, jednak także w tym przypadku nie podawano guberni i okręgu. Zazwyczaj rejenci określali miejsce sporządzenia dokumentu, pisząc: „Działo  się w  mieście Zgierzu w  domu pod  numerem […]”111 lub też „Działo się w mieście Zgierzu w domu pod numerem […] przy ulicy […]”112.

Najbardziej szczegółowo określano miejsce sporządzenia testamen-tu publicznego, gdy akt sporządzano poza obrębem Zgierza. W  takich przypadkach notariusze zazwyczaj wskazywali okręg lub  też gubernię i okręg, np. „Działo się w Koloni Małe Łagiewniki w Powiecie Zgierskim w  zamieszkaniu testatorki pod  numerem dwadzieścia dwa”113 lub  też

„Działo się w mieście Ozorkowie, Okręgu Zgierskim, Guberni Warszaw-skiej w domu pod numerem dwudziestym pierwszym”114.

W  praktyce notariusze znaczną część testamentów publicznych przyjmowali poza miejscem swego urzędowania. Akta notarialne

zawie-109 S. Zawadzki, op. cit., s. 871.

110 Np. Roman Jaroński, sygn. 1692; Franciszek Boguński, sygn. 102; Józef Sto-kowski, sygn. 6560; Jan Cichocki, sygn. 1386.

111 Np. Roman Jaroński, sygn. 104; Franciszek Boguński, sygn. 102; Marceli Ja-worski, sygn. 78.

112 Np. Józef Stokowski, sygn. 6367; Jan Cichocki, sygn. 135; Wojciech Hałaczkie-wicz, sygn. 25.

113 Franciszek Boguński, sygn. 247.

rają 147 dokumentów sporządzonych poza kancelarią, co stanowi ponad 45% ogółu sporządzonych testamentów publicznych115. Akty takie naj-częściej przyjmowane były w domach osób dokonujących rozporządzeń ostatniej woli116. Wynikało to zapewne z  charakteru tej czynności, do-konywanej z reguły przez starszych, często chorych, a w związku z tym niebędących w stanie przybyć do kancelarii.

Kolejnym warunkiem nałożonym przez ustawę notarialną było po-dawanie w aktach notarialnych imion i nazwisk świadków oraz miejsca ich zamieszkania. Obowiązek wskazywania miejsca zamieszkania świad-ków był konsekwencją wynikającego z art. 9 ON zastrzeżenia, iż świad-kiem aktu notarialnego może być jedynie osoba mieszkająca w okręgu, w którym akt został sporządzony117.

Notariusze zgierscy skrupulatnie podawali imiona i nazwiska świad-ków obecnych przy sporządzaniu aktów notarialnych. Jedynie dwa akty spisane przez notariusza Jana Cichockiego zawierały uchybienia w tym względzie. W testamentach przyjętych w dniach 16/28 czerwca 1857  r. i  7/19  września 1859  r. w  tekście aktów notarialnych znajdu-je się wzmianka, iż testament został sporządzony w obecności czterech świadków, jednakże notariusz wskazał imiona i nazwiska tylko trzech. Przypuszczalnie były to jedynie przeoczenia ze strony notariusza, gdyż oba testamenty zostały podpisane przez czterech świadków118.

W aktach notarialnych występują przypadki, w których rejenci po-dawali nazwiska i imiona świadków (szczególnie imiona) w języku pol-skim, gdy tymczasem świadek podpisywał się w języku niemieckim119.

Lektura testamentów publicznych wskazuje, iż  w  roli świadków w  poszczególnych kancelariach notarialnych bardzo często występo-wały te same osoby. Na przykład w kancelarii Jana Cichockiego można wskazać cztery osoby, które występowały w  roli świadków w  znacznej części testamentów publicznych sporządzonych w kancelarii tego nota-riusza. Na 52 testamenty publiczne przyjęte przez Jana Cichockiego aż w  31 przypadkach w  charakterze świadka wystąpił Józef Gajewski120,

115 Jan Cichocki – 23 testamenty zostały sporządzone poza kancelarią notariusza, Roman Jaroński – 29, Wojciech Hałaczkiewicz – 11, Marceli Jaworski – 10, Józef Sto-kowski – 15, Franciszek Boguński – 39, Kajetan Szczawiński – 18, Kajetan Janicki – 2.

116 Np. Franciszek Boguński, sygn. 27.

117 Art. 9 ON: „Akta przyjmowane będą przez dwóch Notarjuszów albo przez jedne-go Notarjusza w przytomności dwóch świadków obywateli krajowych umiejących podpi-sać się i zamieszkałych w obrębie gminy, w której akt jest sporządzony”.

118 Jan Cichocki, sygn. 203, 1386.

119 Np. Józef Stokowski, sygn. 3404.

120 Jan Cichocki, sygn. 1386, 1415, 999, 976, 859, 1375, 1298, 1231 1051, 1464, 203, 71, 664, 442, 385, 523, 350, 283, 613, 420, 347, 301, 158, 411, 522, 657, 1824, 2282, 2328, 2911, 2288.

a  w  26 przypadkach Erazm Podmowski121. Często też w  roli świadka występował Daniel Seiler (19 razy)122 czy Ernest Porański (12 razy)123. Na szczególną uwagę zasługuje świadek Józef Gajewski, gdyż osoba ta bardzo często pełniła funkcję świadka także w innych kancelariach no-tarialnych. Należy tu wymienić przede wszystkim kancelarię Wojciecha Hałaczkiewicza oraz Romana Jarońskiego. Na 33 testamenty publiczne spisane przez Wojciecha Hałaczkiewicza aż w 22 dokumentach jednym ze świadków był Józef Gajewski124. Rzadziej Józef Gajewski pojawiał się jako świadek w aktach notarialnych spisanych przez Romana Jarońskie-go – można wskazać 13 takich przypadków125.

Jeżeli chodzi o wskazywanie miejsca zamieszkania świadków, nota-riusze zgierscy dopełniali tego obowiązku. Miejsce zamieszkania świad-ków było podawane bardzo ogólnie przez wymienienie miasta lub  wsi. Czasami zdarzało się, iż rejenci wskazywali jedynie, iż świadek zamiesz-kuje w okręgu zgierskim126. W pojedynczych przypadkach adres świadków podano w bardziej szczegółowy sposób, wskazując np. numer domu127.

Analiza materiału źródłowego potwierdza przestrzeganie przez no-tariuszy zasady, że świadkiem testamentu mogła być tylko osoba miesz-kająca w  tym samym okręgu, w  którym sporządzano akt. Zazwyczaj świadkowie mieszkali w tym samym mieście czy wsi, w której akt został spisany128. Ta reguła szczególnie miała zastosowanie w sytuacji, gdy akt był sporządzany w Zgierzu. W tym przypadku prawie zawsze świadkowie mieli miejsce zamieszkania na  terenie Zgierza129. Natomiast w  aktach spisywanych poza Zgierzem, zwłaszcza na wsiach, zdarzało się, iż świad-kowie zamieszkiwali w innej wsi, a najczęściej w Zgierzu130, co zapewne wynikało z faktu, iż świadek musiał posiadać umiejętność podpisania się.

Mimo że ustawa notarialna nie nakładała na notariuszy obowiązku wskazywania zawodu świadków, często zdarzało się, iż w akcie określa-no zawód. Na  szczególną uwagę zasługują testamenty publiczne spo-rządzone w  kancelarii Franciszka Boguńskiego. Notariusz ten prawie

121 Ibidem, sygn. 657, 999, 976, 859, 1375, 1298, 1231, 1051, 203, 71, 664, 442, 523, 350, 283, 613, 420, 347, 301, 411, 158, 522, 2282, 2328, 2911, 2288.

122 Ibidem, sygn. 1386, 657, 999, 976, 1357, 1298, 1231, 1051, 203, 664, 523, 283, 613, 522, 2282, 1824, 2288, 2328.

123 Ibidem, sygn. 657, 135, 523, 350, 283, 613, 420, 347, 301, 411, 158, 522.

124 Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 492, 491, 483, 479, 126, 56, 6, 597, 738, 223, 117, 457, 316, 555, 315, 265, 282, 221, 608, 44, 185.

125 Roman Jaroński, sygn. 2537, 2049, 2048, 2205, 2204, 3929, 3956, 3213, 3265, 3030, 2325, 2690, 3909.

126 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 309.

127 Np. Józef Stokowski, sygn. 1437.

128 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 640.

129 Np. Franciszek Boguński, sygn. 147.

zawsze podawał zawód świadków131. Ze źródeł wynika, iż role świadków pełniły osoby wykonujące bardzo różne zawody. Najczęściej byli to rolni-cy132, rzemieślnicy133, nauczyciele134, czasami pracownicy wymiaru spra-wiedliwości135. Na marginesie warto zaznaczyć, iż zdarzało się, że zarów-no testator, jak i wszyscy świadkowie wykonywali ten sam zawód, np. treść testamentu z 28 czerwca/10 lipca 1836 r. wskazuje, iż testator oraz świadkowie byli ogrodnikami136.