Osoby niespokrewnione

Zapisy majątkowe na rzecz osób niezwiązanych więzami krwi poja-wiają się w większej liczbie testamentów, aniżeli rozporządzenia na rzecz krewnych. W badanym materiale źródłowym występuje 259 dokumen-tów (253 testamendokumen-tów publicznych56, 4 testamenty własnoręczne57, 2 te-stamenty tajemne58) zawierających legaty na rzecz osób niespokrewnio-nych (na 322 testamenty zawierające rozporządzenia majątkowe).

Tak znaczna liczba aktów z  rozporządzeniami testamentowymi na rzecz osób niespokrewnionych jest spowodowana ogromną ilością za-pisów na rzecz współmałżonków. W sumie zebraliśmy 221 takich testa-mentów (215 testatesta-mentów publicznych59, 4 testamenty własnoręczne60, 2 testamenty tajemne61). Małżonkowie osób dokonujących rozporządzeń ostatniej woli najczęściej byli powoływani do spadku wraz z dziećmi62.

54 Kajetan Szczawiński, sygn. 247; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 316; Józef Sto-kowski, sygn. 2268.

55 Franciszek Boguński, sygn. 199; Roman Jaroński, sygn. 1347, 2162; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 757; Marceli Jaworski, sygn. 78; Jan Cichocki, sygn. 1345.

56 Wojciech Hałaczkiewicz –  26 testamentów zawiera zapisy na  rzecz osób obcych na ogólną liczbę 33 testamentów, w których dokonano zapisów majątkowych, Marceli Ja-worski – 12 na 14, Józef Stokowski – 30 na 38, Jan Cichocki – 39 na 52, Franciszek Boguń-ski – 49 na 64, Kajetan SzczawińBoguń-ski – 33 na 36, Roman JarońBoguń-ski – 62 na 71, Paweł GąsowBoguń-ski – 2 na 2, Kajetan Janicki – 1 na 2. Dla potrzeb pracy przyjęto, iż w charakterze zapisobiorcy powołano osobę obcą, jeśli tekst nie pozwala na ustalenie jej pokrewieństwa z testatorem.

57 Józef Stokowski, sygn. 2106, 2850, 3156; Jan Cichocki, sygn. 870.

58 Józef Stokowski, sygn. 1782; Franciszek Boguński, sygn. 4.

59 Wojciech Hałaczkiewicz – 21 na 26, Marceli Jaworski – 10 na 12, Józef Stokow-ski – 28 na 30, Jan Cichocki – 33 na 39, Franciszek Boguński – 38 na 49, Kajetan Szcza-wiński – 31 na 49, Roman Jaroński – 53 na 63, Paweł Gąsowski – 2 na 2.

60 Józef Stokowski, sygn. 2106, 2850, 3156; Jan Cichocki, sygn. 870.

61 Józef Stokowski, sygn. 1782; Franciszek Boguński, sygn. 4.

62 Testamenty publiczne: Franciszek Boguński, sygn. 28–, 9, 11, 28, 40, 79, 97, 102, 136, 147, 155, 212, 214, 247, 281, 318, 71+, 47+, 57, 81+, 134; Józef Stokowski, sygn. 3349, 2052, 9496, 9100, 4957, 4997, 4382, 8294, 7734, 7042, 7470, 7564, 7138, 7450; Jan Cichocki, sygn. 283, 324, 420, 436, 438, 453, 528, 613, 635, 660, 697, 859, 976, 1298, 1375, 1415, 1654, 1824, 1893, 2006; Marceli Jaworski, sygn. 21, 43, 88, 91, 155, 158, 240, 329, 43+; Kajetan Szczawiński, sygn. 252, 265, 275, 332, 553, 723, 791, 863, 896, 130, 25, 187, 389, 461, 915; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 265, 282, 752, 597, 56, 486, 221, 44, 46, 309, 479, 483, 25, 106, 555, 589; Roman Jaroński, sygn. 3251, 2365, 1597, 3194, 2588, 150, 216, 3851, 3731, 637, 2030, 3676, 1428, 2016, 104, 2537, 3178, 221; Paweł Gąsow-ski, sygn. 36, 37. Testamenty własnoręczne: Józef StokowGąsow-ski, sygn. 3156; Jan Cichocki, sygn. 870. Testamenty tajemne: Józef Stokowski, sygn. 1782.

Oprócz dzieci testatorów małżonkowie dochodzili do spadku także z in-nymi krewz in-nymi, choć przypadki takie występowały rzadko (w 37 testa-mentach publicznych)63.

Z badanych dokumentów wynika ponadto, iż małżonkowie osób do-konujących rozporządzeń ostatniej woli czasami byli powoływani w cha-rakterze zapisobiorców wspólnie z innymi osobami niespokrewnionymi (w 25 testamentach publicznych)64 lub też podmiotami niebędącymi oso-bami fi zycznymi, choć te ostatnie przypadki zdarzały się sporadycznie (w 7 testamentach publicznych)65. Przykładowo, w testamencie z 31 lip-ca 1834 r. George Seyman dokonał rozporządzeń majątkowych na rzecz żony, bratanicy oraz Instytutu Księży Misjonarzy znajdującego  się w Królestwie Saksonii:

gdy za pomocą Boga Naywyższego wszelki z moią najukochańszą Żoną Ewą majątki który powyżej wyraziłem dorobiłem  się, zawdzięczając jej przywią-zanie ku mnie, więc z  całkiego mego majątku przychody zapisuję i  leguie do  ostatnich dni życia jej, z  tem obowiązkiem ażeby Żona moia Ewa Córce od Brata Marcina Seyman pochodzącej Imieniem Anie Laizie Seyman jako wej-dzie w związki małżeńskie Talarów Sto wypłaciła, po skończeniu zaś życia mey Żony przychody z mego maiątku przeznaczam i leguię na utrzymanie Instytu-tu Księży Misionarzy w Gminie Herluckiej w Królestwie Saxonii exysInstytu-tuiącego, a tu w Królestwie Polskim tegoż Instytutu osób znayduiących się, dla których to osób przychody z majątku mego tenże Instytut w Gminie Herluckiej exystu-iący ma przeznaczyć66.

Rozporządzenie to wzbudza pewną wątpliwość. Testator rozporzą-dził zasadniczo prawem pobierania dochodów, nie wypowiadając się co do przejścia prawa własności w sytuacji, gdy uprawnienie to w odniesie-niu do „Instytutu Księży Misionarzy” nie zostało ograniczone w czasie. W związku z powyższym mamy sytuację, iż własność majątku powinna przejść na spadkobierców ustawowych, którzy trwale zostaną pozbawie-ni prawa czerpapozbawie-nia przychodów.

63 Franciszek Boguński, sygn. 30, 28–, 31, 150, 47+, 104; Józef Stokowski, sygn. 3648, 3404; Jan Cichocki, sygn. 420, 522, 657, 1375; Marceli Jaworski, sygn. 78; Kajetan Szczawiński, sygn. 247, 344, 345, 347, 754; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 6, 315, 316, 309, 491, 492, 25, 555; Roman Jaroński, sygn. 1347, 3714, 3708, 1347–, 2049, 2156, 189, 3929, 3213, 2001; Paweł Gąsowski, sygn. 36.

64 Franciszek Boguński, sygn. 25, 66, 87, 104, 136+, 211, 81+; Józef Stokowski, sygn. 4952, 7563; Jan Cichocki, sygn. 657, 1051, 1464; Kajetan Szczawiński, sygn. 265, 423, 424, 791, 141, 142; Wojciech Hałaczkiwicz, sygn. 282, 6, 221, 25; Roman Jaroński, sygn. 2148, 3721, 2759.

65 Franciszek Boguński, sygn. 81+; Józef Stokowski, sygn. 3404; Kajetan Szczawiń-ski, sygn. 141, 142; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 6; Roman JarońSzczawiń-ski, sygn. 3708, 3721.

Omawiając zapisy dokonywane na rzecz małżonków, warto zwrócić uwagę, iż w przeciwieństwie do dzieci testatorów, które zazwyczaj do-chodziły do spadku z innymi zapisobiorcami, materiał źródłowy zawiera znaczną liczbę testamentów, w których jedyną osobą powołaną do spad-ku był małżonek. Zaznaczmy jednakże, iż z ogólnej liczby 61 testamen-tów publicznych, w których jedynym zapisobiorcą był małżonek spadko-dawcy (na 215 testamentów publicznych zawierających zapisy na rzecz małżonka)67, w 49 przypadkach testator nie posiadał dzieci68. Natomiast spośród dokumentów, z  których wynika, iż  osoba dokonująca rozpo-rządzenia ostatniej woli miała dzieci, w 8 aktach notarialnych znajdu-je się oświadczenie testatora, iż dzieci zostały już wcześniej zaspokojone ze swojej schedy spadkowej69.

W  aktach notarialnych występuje 57 testamentów zawierających zapisy majątkowe na rzecz innych niż małżonkowie osób, niezwiąza-nych więzami krwi (56 testamentów publiczniezwiąza-nych70, 1 testament tajem-ny71). Dokumenty często nie zawierają informacji na temat stosunku testatorów do  osób, na  rzecz których dokonywano rozporządzeń72. Zapisy te najczęściej dotyczyły służących lub  ich dzieci73, osób

pozo-67 Franciszek Boguński, sygn. 28+, 16, 17, 55, 69+, 70, 80, 97+, 325, 162, 27+, 74; Józef Stokowski, sygn. 4214, 4774, 4775, 1437, 3547, 4213, 4646, 7362, 7049, 1792; Jan Cichocki, sygn. 135, 203, 347, 350, 351, 442, 523, 2983; Kajetan Szczawiński, sygn. 314, 370, 371, 375, 302, 329, 748; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 738, 347; Roman Jaroński, sygn. 1646, 3164, 2004, 3764, 2659, 382, 2204, 2601, 2557, 3813, 3814, 140, 2003, 235, 2205, 141, 1692, 3250, 3030, 3163, 3562, 2760.

68 Franciszek Boguński, sygn. 28+, 16, 17, 55, 69+, 70, 80, 97+, 325, 162, 27+, 74; Józef Stokowski, sygn. 4214, 4774, 4775, 1437, 3547, 4213, 4646, 7362, 7049, 1792; Jan Cichocki, sygn. 135, 203, 347, 350, 351, 442, 523, 2983; Kajetan Szczawiński, sygn. 314, 370, 371, 375, 302, 329, 748; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 738, 347; Roman Jaroński, sygn. 1646, 3164, 2004, 3764, 2659, 382, 2204, 2601, 2557, 3813, 3814, 140, 2003, 235, 2205, 141, 1692, 3250, 3030, 3163, 3562, 2760.

69 Franciszek Boguński, sygn. 325; Józef Stokowski, sygn. 3547; Jan Cichocki, sygn. 203; Roman Jaroński, sygn. 2601, 3813, 3814, 1692, 2760.

70 Franciszek Boguński, sygn. 52 10, 44, 47,61, 66, 81+, 86, 87, 102+, 104, 116, 136+, 1413; Józef Stokowski, sygn. 8052, 4952, 2268; Jan Cichocki, sygn. 153, 664, 162, 411, 657, 1464, 2282, 1345; Roman Jaroński, sygn. 2690, 3721, 887, 3903, 2148, 3659, 1691, 193, 2162, 2325, 989, 2026, 3853, 2759; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 25, 282, 223, 757, 221, 608, 640; Marceli Jaworski, sygn. 22, 164; Kajetan Szczawiński, sygn. 791, 423, 424, 101, 141, 142, 133; Kajetan Janicki, sygn. 812.

71 Franciszek Boguński, sygn. 5.

72 Ibidem, sygn. 47, 66, 102+, 104, 116, 198, 211, 278, 81+; Jan Cichocki, sygn. 411, 657; Roman Jaroński, sygn. 887, 193, 3721, 2026; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 223, 221; Kajetan Szczawiński, sygn. 101, 141, 133; Marceli Jaworski, sygn. 22.

73 Franciszek Boguński, sygn. 61, 87, 136+, 1413; Józef Stokowski, sygn. 2268; Jan Cichocki, sygn. 153, 664; Roman Jaroński, sygn. 2690, 3721; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 282; Kajetan Szczawiński, sygn. 791.

stających na wychowaniu u zapisodawców74, pasierbów75 lub też osób ubogich76.

W  testamencie z  7/19  marca 1838  r. Wilhelm Methner, oprócz za-pisów na rzecz czworga dzieci, powołał do spadku swoją gosposię w na-stępujących słowach: „Ponieważ od  lat dziesięciu Wilhelmina Metner pełni służbę za co nie jest zaspokojona za czem w nagrodę za pełnione obowiązki dzieci maią z zapisaney im nieruchomości wypłacić zł sto dwa-dzieścia i wydać pościel i Komedę, gdy pójdzie zamąż”77. Oświadczenie

testatora, iż  „Wilhelmina Metner pełni służbę za  co nie jest zaspoko-jona” rodzi wątpliwość, czy w  rzeczywistości przysporzenie to nie jest przyznaniem długu.

W innym dokumencie z 5/17 listopada 1852 r. Baila Seiden połowę majątku zapisała swemu mężowi, a drugą połowę swojej wychowanicy: „drugą połowę równą tegoż majątku wychowanicy moiej Zieli z Mosko-wiczów […] na własność zapisuję”78.

Natomiast testament z 1/13 września 1851 r. zawiera legat na rzecz pasierbów. Bezdzietna Emilia Rozalia Petersowa postanowiła:

na przypadek moiey bezdzietnej śmierci wszelki moy własny majątek jakowy z  dniem śmierci moiey pozostanie […] zapisuię i  na  własność przeznaczam Sześciorgu Dzieciom Męża mego z  pierwszego iego małżeństwa z  Joanną z Neumanów pochodzącym a moim pasierbom […] ustanawiając ich wszyst-kich Sześcioro uniwersalnemi całkowitego takowego mego majątku właścicie-lami i spadkobiercami79.

Zauważmy, iż pasierbowie zostali powołani do spadku jedynie na wy-padek, gdyby testatorka nie pozostawiła dzieci.

W akcie notarialnym z 6/18 marca 1861 r. Jacek Rzepkowicz dokonał kilku zapisów testamentowych na rzecz krewnych i osób spoza rodziny, w tym na rzecz ubogich, stanowiąc: „na rozdanie przed moim pogrze-bem między rozmaitych biednych w  mieście Ozorkowie rubli srebrem sześćdziesiąt”80. Rozporządzenie nasuwa pytanie, czy dopuszczalny jest zapis, w którym brakuje precyzyjnego oznaczenia zapisobiorcy81.

74 Józef Stokowski, sygn. 4952; Roman Jaroński, sygn. 2759; Kajetan Szczawiński, sygn. 423, 424.

75 Jan Cichocki, sygn. 1464; Roman Jaroński, sygn. 2148, 1691, 989; Wojciech Ha-łaczkiewicz, sygn. 640.

76 Franciszek Boguński, sygn. 86; Jan Cichocki, sygn. 2282; Roman Jaroński, sygn. 2325; Kajetan Szczawiński, sygn. 142.

77 Franciszek Boguński, sygn. 61.

78 Kajetan Szczawiński, sygn. 424.

79 Roman Jaroński, sygn. 1691.

80 Jan Cichocki, sygn. 2282.

2.2.2. Osoby prawne

Oprócz zapisów na  rzecz osób fi zycznych badane akty notarialne zawierają rozporządzenia na rzecz osób prawnych. Przypadki te są jed-nakże nieliczne, w  źródłach odnajdujemy jedynie 13 testamentów pu-blicznych z takimi zapisami (na 322 testamenty zawierające zapisy ma-jątkowe)82.

Prawie wszystkie omawiane zapisy były rozporządzeniami na rzecz instytucji kościelnych, a dokonujące je osoby były bezdzietne.

W  przeważającej mierze dyspozycjom na  rzecz instytucji kościel-nych towarzyszyły rozporządzenia na rzecz krewkościel-nych lub inkościel-nych osób spoza grona rodziny. Jedynie w dwóch testamentach omawiane rozpo-rządzenia ostatniej woli występują samodzielnie83. I tak, w testamencie z 19/31 maja 1847 r. Małgorzata Nowakowska obok zapisu testamento-wego dla Klasztoru Ojców Reformatorów w Brzezinach, uczyniła szereg innych rozporządzeń na rzecz rodziny, jak również osób obcych. W akcie tym czytamy:

na przypadek mej śmierci czynię dziedzicem niezaprzeczonej własności połowy moiej Dóbr Sarnowska w  okręgu tutejszym położonych w  szacunku Złotych polskich czterdzieści tysięcy męża mego Michała Nowakowskiego zaś inwen-tarz i wszelkie ruchomości temuż mężowi pod dożywotnie użytkowanie oddaie, którego to męża obowiązuję aby następnie z legatu wypłacił: to iest Klaszto-rowi Ojców Reformatorów w mieście Brzezinach na msze świętą przed ołta-rzem Matki Boskiej niepokalanego poczęcia co rocznie i wieczyście w tydzień co każdą sobotę za  duszę moią i  Michała męża mego odprawiać  się mającej jako też czynić wypominki za nasze dusze w każde święta z procentu po pięć […] Złotych dwa tysiące, b) dla ubogich przy kościele parafi alnym w Bałdowie Złotych pięćset, c) Maryannie Grabowskiej z Zgierza Złotych pięćset, d) Wła-dysławowi Lebel synowi Bogumiła chrzestnemu synowi memu Złotych tysiąc, f) co zaś wreszcie od powyższych legat i potrąceniu długów zostanie się, tym wszystkim podzielą się moi najbliżsi sukcesorowie w równych częściach, to iest Brat Wojciech Orzechowski, Siostry Justyna Piasecka i Marika Prylińska jako też dzieci po Maryannie Świątkowskiej, Franciszka z Boczkowskich Antoniego Lebel żona rodzona siostrzenica moia do którego to działu należeć maią inwen-tarz i wszelkie ruchomości84.

Z  powyższego wynika, iż  zapisodawczyni obok instytucji kościel-nej powołała do  spadku męża, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa i  osoby

82 Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 6, 608; Roman Jaroński, sygn. 2325; Józef Sto-kowski, sygn. 3404; Kajetan Szczawiński, sygn. 141, 142; Jan Cichocki, sygn. 2911, 2282, 1464; Marceli Jaworski, sygn. 98, 290, 81+, 1413.

83 Kajetan Szczawiński, sygn. 2911; Franciszek Boguński, sygn. 98, 290.

obce. Zwróćmy uwagę, iż  zapis poczyniony na  rzecz Klasztoru Ojców Reformatów był obwarowany poleceniem odprawiania mszy za  duszę testatorki i jej męża, co jednakże miało charakter tylko zobowiązania moralnego.

Dwa dokumenty, w których zapisodawca nie poczynił innych przy-sporzeń poza legatami na rzecz instytucji kościelnych, znajdują się w ar-chiwum Franciszka Boguńskiego85. Na  przykład w  akcie z  15  grudnia 1828 r. Walenty Pieczyński połowę swojego majątku zapisał kościołowi parafi alnemu we wsi Koźle, w słowach następujących:

Kościołowi Parafi alnemu we wsi Koźle sumę Złotych pięćset leguię na nigdy nieodwołalną własność w  tym sposobie iżby suma ta na  rzecz Kościoła tego Katolickiego na  Dobrach Ziemskich na  prawnej hipotece za  dopilnowaniem Exekutora Testamentu intabulowana była […] z powodu tego legatu wkładam obowiązek by w rzeczonym Kościele przez miejscowego duchownego po śmier-ci moiej za duszę moią co roku dwanaśpo śmier-cie Mszów Świętych a zatem w miesiącu jedna […] odprawiana była.

Drugą połowę majątku testator przeznaczył na  swoje utrzymanie oraz pokrycie przyszłych zobowiązań, tj. kosztów pogrzebu: „zaś co się dotyczy drugich pięćset Zł […] przeznaczam po śmierci takową na po-chowanie ciała mego wedle Obrządku Religi Katolickiej […] po odtrą-ceniu wszelako z tych pięćset Zlot. wydatków jakieby poczynione były na utrzymanie życia mego aż do śmierci”86.

Jedyny przypadek dokonania zapisu testamentowego na  rzecz in-stytucji świeckiej miał miejsce w  akcie z  31  października/11  listopada 1852  r., w  którym Karol Edward Gulhke przeznaczył sumę pieniężną na rzecz instytutu głuchoniemych w Warszawie, podając: „zapisuię ru-bli srebrem dwieście siedemdziesiąt na instytut głuchoniemych w War-szawie”. Niestety, nie można ustalić, czy zapis ten wyczerpywał znacz-ną część majątku testatora, gdyż akt nie zawiera jakiejkolwiek wyceny masy spadkowej87.

85 Franciszek Boguński, sygn. 290, 98.

86 Ibidem, sygn. 290.

3. Niezdolność do dziedziczenia w drodze testamentu