Pozycja prawna zapisobiorcy szczególnego

2.4.3.1.1. Prawo objęcia majątku spadkowego w posiadanie

Zgodnie z treścią art. 1014 KN legatariusz szczególny obowiązany był do wystąpienia z żądaniem wydania zapisanej rzeczy. Tym samym prawo wyłączało w  jakimkolwiek przypadku możliwość wejścia zapi-sobiorcy szczególnego w  posiadanie majątku z  mocy samego prawa235. Legatariusz miał prawo żądać wydania swego zapisu wedle zasad okre-ślonych w  art. 1011 KN, tj. od  spadkobierców koniecznych, a  w  razie ich braku – od zapisobiorcy ogólnego lub pod tytułem ogólnym, a gdyby także tych ostatnich nie było – od innego ustanowionego spadkobiercy, a w braku tegoż – od kuratora spadku236.

Zgodnie z postanowieniami art. 1017 KN „zapis szczególny spadko-biercy testatora lub inni dłużnicy obowiązani są uiścić osobiście, każdy w stosunku do części i udziału w jakim ze spadku korzysta, hipotecznie natomiast każdy ze spadkobierców odpowiada za całość, jeżeli otrzyma-ne przez niego nieruchomości wystarczają do  spłacenia tych zapisów”. Na zasadzie art. 1017 KN między dłużnikami jednego i tego samego zapi-su nie zachodziła odpowiedzialność solidarna, co oznaczało, iż każdy był zobowiązany do zaspokojenia zapisów proporcjonalnie do udziału spadko-wego237. Z nieistnienia solidarności między osobami obowiązanymi do za-spokojenia zapisu szczególnego wypływała kolejna reguła, a mianowicie

234 Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 25.

235 Art. 1014 KN: „Każdy zapis prosty i bezwarunkowy nadaje zapisobiercy, od dnia śmierci testatora, prawo do rzeczy zapisanej, prawo przejść mogące na jego następców lub stojących w jego prawach. Jednakże zapisobierca szczególny może wejść w posiada-nie rzeczy zapisanej i żądać przychodów lub procentów z takowej, dopiero od dnia skargi o wydanie, wytoczonej odpowiednio do art. 1011, albo od dnia, w którym na wydanie to dobrowolnie zezwolono”.

236 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 118.

legatariusz, który zaspokoił zapis w części większej niż był zobowiązany, miał prawo roszczenia regresowego w stosunku do pozostałych osób zo-bowiązanych238. Testator miał możliwość rozporządzenia wbrew postano-wieniom art. 1017 KN, o ile nie naruszało to części obowiązkowej239.

Jeżeli spadkobiercy nie wydali dobrowolnie zapisu i  tym samym zmusili zapisobiorcę szczególnego do wystąpienia ze skargą o jego wy-danie, to koszty tego postępowania, stosownie do treści art. 1016 KN, stanowiły ciężar spadku, chyba że spadkodawca postanowił inaczej, co jednak nie mogło powodować zmniejszenia części obowiązkowej240.

Podkreślmy, iż  zgodnie z  poglądem przyjętym w  orzecznictwie te-stator nie mógł skutecznie zwolnić zapisobiorcy szczególnego z  obo-wiązku żądania wydania zapisu241. Podobnie nie zwalniał legatariusza z powyższego obowiązku fakt, iż zapisana rzecz w dniu otwarcia spadku w rzeczywistości znajdowała się już w jego władaniu, jednakże dłuższe i niezaprzeczone posiadanie mogło stanowić domniemanie, że nastąpiło dobrowolne wydanie legatu242.

Zapisobiorca szczególny, w przeciwieństwie do zapisobiorcy ogólnego i zapisobiorcy pod tytułem ogólnym, nabywał prawo do pożytków i przy-chodów z zapisanej rzeczy dopiero od dnia wytoczenia skargi o wydanie zapisu lub od dnia, kiedy to wydanie nastąpiło dobrowolnie na podstawie zezwolenia spadkobierców lub innych dłużników zapisu243 . Od omówio-nej powyżej reguły ustawodawca w art. 1015 KN przewidział dwa wyjąt-ki: zapisobiorca szczególny miał prawo do odsetek i przychodów z rzeczy zapisanej od dnia śmierci spadkodawcy w sytuacji, gdy testator wyraźnie to zastrzegł, lub też gdy przedmiotem rozporządzenia była renta doży-wotnia lub pensja, która została zapisana w formie alimentów244.

Podkreślmy, iż zgodnie z art. 1023 KN zapis uczyniony na rzecz wierzy-ciela nie był uważany za dokonany na poczet długu, ani też legat na rzecz służącego – za uczyniony na poczet należnego mu wynagrodzenia245.

238 E. Muszalski, op. cit., s. 761.

239 M. Kurman, Prawo spadkowe…, s. 60.

240 Art. 1016 KN: „Koszta skargi o wydanie będą ciężarem spadku, co wszakże nie może pociągać zmniejszenia części obowiązkowej prawem oznaczonej. […] Wszystko to o tyle, o ile testamentem inaczej nie rozporządzono”.

241 J. J. Litauer, Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. Kongresowego Króle-stwa z dodaniem tekstu francuskiego…, s. 300.

242 Ibidem.

243 A. Okolski, op. cit., s. 410.

244 Prawo cywilne […] opracowane na podstawie wykładów uniwersyteckich prof. K. Lutostańskiego i prof. H. Konica…, s. 297.

245 Art. 1023 KN: „Zapis uczyniony wierzycielowi nie poczytuje  się za  uczyniony na potrącenie jego wierzytelności, jak równie zapis uczyniony służącemu, za uczyniony na potrącenie jego zasług”.

Mimo że ustawodawca pozbawił legatariusza szczególnego możliwo-ści uzyskania wwiązania w majątek spadkowy, w praktyce w ogromnej liczbie przypadków zapisobiorcy ci wchodzili w posiadanie majątku spad-kowego z mocy samego prawa, jako spadkobiercy konieczni. W badanych aktach aż 478 zapisów szczególnych (471 w testamentach publicznych, 4 w  testamentach własnoręcznych, 3 w  testamentach tajemnych) zo-stało dokonanych na  rzecz spadkobierców koniecznych246, z  czego 355 na rzecz zstępnych247, 2 na rzecz wstępnych248, 121 na rzecz małżonka249.

I tak, np. w testamencie z 24 kwietnia/6 maja 1858 r. Edward Heg-man cały majątek w formie zapisu ogólnego zostawił żonie, zobowiązu-jąc ją do wypłaty siedmiu zapisów szczególnych na rzecz swoich dzieci: „oddaje majątek żonie Matyldzie – obejmie go zaraz z chwilą mej śmier-ci. Wypłacić ma legaty dla  dzieci moich siedmiorga każdemu po  rubli trzysta bez procentu”250. W tym wypadku, niezależnie od rozporządzeń dokonanych przez testatora, wwiązanie w majątek spadkowy z mocy sa-mego prawa uzyskały zarówno dzieci zapisodawcy, jak i jego małżonka jako spadkobiercy konieczni.

Oprócz zapisów szczególnych na rzecz spadkobierców koniecznych w aktach notarialnych znajduje się ponadto 140 rozporządzeń pod ty-tułem szczególnym (136 w  testamentach publicznych, 4 w  testamen-tach własnoręcznych) dokonanych na  rzecz innych spadkobierców

246 Testamenty publiczne: Jan Cichocki – 72 zapisy szczególne dokonano na rzecz spadkobierców koniecznych, Józef Stokowski – 62, Wojciech Hałaczkiewicz – 61, Mar-celi Jaworski – 31, Franciszek Boguński – 78, Roman Jaroński – 75, Kajetan Szczawiń-ski – 83, Paweł Gąsowski – 9. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 2106 (2 zapisy), 3156; Jan Cichocki, sygn. 870. Testamenty tajemne: Franciszek Boguński, sygn. 4, 5; Józef Stokowski, sygn. 1782,

247 Testamenty publiczne: Jan Cichocki –  55 zapisów szczególnych dokonano na rzecz zstępnych, Józef Stokowski – 45, Wojciech Hałaczkiewicz – 47, Marceli Jawor-ski – 23, Franciszek Boguński – 57, Roman Jaroński – 56, Kajetan Szczawiński – 62, Pa-weł Gąsowski – 7. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 2106; Jan Cichocki, sygn. 870. Testamenty tajemne: Józef Stokowski, sygn. 1782.

248 Franciszek Boguński – 1 zapis szczególny dokonano na rzecz wstępnego wystę-pującego w charakterze spadkobiercy koniecznego, Kajetan Szczawiński – 1.

249 Testamenty publiczne: Jan Cichocki –  17 zapisów szczególnych dokonano na rzecz małżonka, Józef Stokowski – 17, Wojciech Hałaczkiewicz – 14, Marceli Jawor-ski  –  8, Franciszek Boguński –  20, Roman Jaroński –  19, Kajetan Szczawiński –  20, Paweł Gąsowski – 2. Materiał źródłowy zawiera 124 zapisy szczególne na rzecz małżon-ka, jednakże z 7 testamentów publicznych wynimałżon-ka, iż związek małżeński został zawarty przed wejściem w  życie KCKP: Jan Cichocki, sygn. 2853, 453; Franciszek Boguński, sygn. 71+, 212; Roman Jaroński, sygn. 3676, 3708, 3194. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 3156, 2106.

ustawowych251. Z  tego w  83 przypadkach zapisobiorcy ci dochodzili do spadku wspólnie ze spadkobiercami koniecznymi, od których byli zo-bowiązani żądać wydania uczynionych na ich rzecz zapisów252.

W dokumencie z 22 listopada/4 grudnia 1857 r. zapisobiorca szczegól-ny będący dziedzicem ustawowym musiał wystąpić o wydanie należnego mu zapisu. W testamencie tym bezdzietny, lecz posiadający żonę, której przysługiwał status dziedzica koniecznego, Ernest Ferdynand Prentzel zapisał cały majątek w formie zapisu ogólnego małżonce, zobowiązując ją do wykonania trzech legatów szczególnych na rzecz dalszej rodziny oraz trzech zapisów szczególnych na rzecz osób, co do których nie ma podstaw do twierdzenia, iż były spokrewnione z zapisodawcą:

Zapisuię wszystko cokolwiek ze  śmiercią pozostanie żonie Fryderyce Anieli z Wendow ona więc będzie miała prawo objąć cały spadek na mocy tego rozpo-rządzenia. Zapłaci tylko następujące legata 1) Krystyanowi Ludwikowi bratu memu Prentzlowi nadto 2) drugiemu bratu Wilhelmowi Karolowi Prentzel stolarzowi […] po rubli srebrem dwieście, 3) dzieciom siostry mey Krystyny Doroty z Prentzlów w małżeństwie z Zahakem zrodzonych także rubli dwie-ście […] 4) Ernestowi Ferdynandowi Szwanke […] rubli sto, 5) dzieciom jego jakie dziś żyją wszystkich sześć także rubli dwieście253.

W przedstawionym stanie rzeczy zarówno bracia, jak i siostrzeńcy testatora musieli zwrócić się o wydanie zapisów do jego współmałżonki.

Testamenty publiczne spisane przez notariuszy zgierskich zawiera-ją także 130 zapisów szczególnych (126 w  testamentach publicznych, 4 w testamentach tajemnych), w których w charakterze legatariuszy po-wołano osoby obce, które w żadnej sytuacji nie miały możliwości uzyska-nia wwiązauzyska-nia w majątek spadkowy254.

251 Testamenty publiczne: Jan Cichocki –  10 zapisów szczególnych dokonano na rzecz innych spadkobierców ustawowych, Józef Stokowski – 3, Wojciech Hałaczkie-wicz – 18, Marceli Jaworski – 2, Franciszek Boguński – 47, Roman Jaroński – 40, Kaje-tan Szczawiński – 15, KajeKaje-tan Janicki – 2. Testamenty tajemne: Franciszek Boguński, sygn. 4 (4 zapisy).

252 Testamenty publiczne: Jan Cichocki – 6, Józef Stokowski – 2, Wojciech Hałacz-kiewicz – 16, Marceli Jaworski – 2, Franciszek Boguński – 19, Roman Jaroński – 22, Kajetan Szczawiński – 12. Testamenty tajemne: Franciszek Boguński, sygn. 4 (4 zapisy).

253 Jan Cichocki, sygn. 657.

254 Testamenty publiczne: Jan Cichocki – 10, Wojciech Hałaczkiewicz – 16, Fran-ciszek Boguński – 47, Roman Jaroński – 23, Kajetan Szczawiński – 21, Kajetan Janic-ki – 2. W tej kategorii ujęto zapisy szczególne na rzecz małżonka w sytuacji, gdy związek małżeński został zawarty przed wejściem w życie KCKP: Jan Cichocki, sygn. 2853, 453; Franciszek Boguński, sygn. 71+, 212; Roman Jaroński, sygn. 3676, 3708, 3194; Kajetan Janicki, sygn. 812 (2 zapisy). Testamenty tajemne: Franciszek Boguński, sygn. 5.

W  testamencie z  12/24  października 1853  r. Franciszek Jakub, oprócz zapisów pieniężnych na  rzecz córki i  żony, powołał do  spadku swoją gospodynię:

Ja Franciszek Jakub na  przypadek śmierci należących mi  się rubli trzysta sześćdziesiąt od  Apoloniy Hibel wedle kontraktu kupna i  sprzedaży w  dniu dzisiejszym przed Kajetanem Szczawińskim Rejentem Okręgu Zgierskiego ze-znanego zapisuie córce mej Mari Rozynie w  Saxoniy zamieszkałej rubli sto pięćdziesiąt, na połowie których Maryijannie z Szwarcbandow mej małżonce dożywocie przeznaczam, takąż kwotę rubli sto pięćdziesiąt zapisuie mej gospo-dyni Apoloni Żtibel255.

W  tym wypadku wwiązanie w  majątek spadkowy z  mocy samego prawa jako spadkobiercy konieczni uzyskałyby córka i żona testatora, natomiast Apolonia Żtibel musiała zwrócić się do nich o wydanie zapisa-nej jej sumy pieniężzapisa-nej.

2.4.3.1.2. Obowiązek wykonania zapisów testamentowych

Kodeks Napoleona nie nakładał na  legatariusza szczególnego od-powiedzialności za wykonanie zapisów testamentowych. Jednakże taki obowiązek mógł nałożyć testator na podstawie wyraźnej klauzuli zawar-tej w testamencie256. I właśnie takie klauzule znalazły się w 42 testamen-tach publicznych257.

Przykładem testamentu publicznego, w którym zapisodawca zobo-wiązał legatariuszy szczególnych do  wykonania innych legatów szcze-gólnych jest akt z  5/17  lutego 1858  r. Augustyn Dobierzowski zapisał pod  tytułem szczególnym cały majątek teraźniejszy swojemu synowi, zobowiązując go do wypłaty zapisów pieniężnych na rzecz wnuka i żony:

całego wyżej wyrażonego majątku stanowię Syna mojego jedynego Wojciecha –  na  którego wkładam obowiązek wnukowi mojemu a  swemu siostrzeńcowi Andrzejowi Wacławskiemu po Małgorzacie z Dobierzowskich córki mej pozo-stałemu synowi za  dojściem do  pełnoletniości wypłacił sumę Rubli Srebrem Czterdzieści pięć –  zaś teraźniejszej mej żonie Rozalii z  Zielińskich jeżeli ta do zgonu mego w chorobie szczerze doglądać mnie będzie kwotę Rubli Srebrem Trzynaście kopiejek pięćdziesiąt258.

255 Kajetan Szczawiński, sygn. 791.

256 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 127.

257 Jan Cichocki, sygn. 71, 420, 436, 613, 1298, 2328, 2006; Józef Stokowski, sygn. 9010, 3404, 7470, 4349; Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 117, 752, 221, 44, 185, 555, 282; Marceli Jaworski, sygn. 240, 43+; Franciszek Boguński, sygn. 11, 19, 25, 61, 79, 136, 147, 71+; Roman Jaroński, sygn. 1597, 2325, 3568, 193, 2690, 3203, 3265; Kajetan Szczawiński, sygn. 101, 130, 187, 389, 252, 723, 896.

2.4.3.1.3. Obowiązek spłaty długów i ciężarów spadku

Zapisobiorca szczególny był niewątpliwie w najlepszej sytuacji, gdyż zgodnie z  art. 1024 KN, co do  zasady nie ponosił odpowiedzialności za długi spadkowe259. Z drugiej jednak strony zapisy szczególne mogły być zaspokajane dopiero po spłaceniu wszystkich długów spadkowych260.

Od powyższej zasady zachodzą dwa wyjątki. Po pierwsze, art. 1024 KN nakładał na  zapisobiorcę szczególnego odpowiedzialność za  dług hipoteczny obciążający zapisaną nieruchomość. Jednakże legatariusz szczególny, który zapłacił takie zobowiązanie, zostawał podstawiony w  prawa wierzyciela261. Ponadto, odpowiedzialność zapisobiorcy szcze-gólnego za  wszystkie bądź określone ciężary spadku mogła wynikać z woli testatora wyrażonej w rozporządzeniu ostatniej woli.

W  analizowanych testamentach występuje 14 dyspozycji (12 w  te-stamentach publicznych, 2 w tete-stamentach własnoręcznych), w których zapisodawca nałożył na  zapisobiorcę szczególnego obowiązek spłaty długów spadkowych262. Zaznaczmy, iż w 11 przypadkach postanowienie testatora dotyczyło zobowiązania dziedziców koniecznych do spłaty dłu-gów spadkowych263, a więc osób odpowiedzialnych za długi z mocy ustawy zawsze z części obowiązkowej spadku. W jednym testamencie obowiązek ten został nałożony na innego dziedzica ustawowego264, w dwóch doku-menty przewidywały odpowiedzialność osoby obcej za ciężary spadku265. Przykładowo, obowiązek spłaty długów obciążających majątek testa-tora został nałożony na zapisobiorcę szczególnego, będącego dziedzicem koniecznym, w akcie z 14/26 października 1854 r. Mający czworo dzieci Piotr Kamiński dokonał działu majątku pomiędzy zstępnych, zobowią-zując jedynie dwie córki w odpowiednim stosunku do spłaty żonie sumy posagowej obciążającej jego majątek:

259 Art. 1024 KN: „Zapisobierca pod tytułem szczególnym nie jest odpowiedzialnym za długi spadku, z zastrzeżeniem wszakże zmniejszenia zapisu, jak to już wyżej powie-dziano, i skargi hypotecznej wierzycieli”.

260 H. Cederbaum, op. cit., s. 133.

261 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 126.

262 Testamenty publiczne: Jan Cichocki, sygn. 1345; Józef Stokowski, sygn. 9010, 4349; Franciszek Boguński, sygn. 3, 47+; Roman Jaroński, sygn. 3265, 2588, 3203, 2690; Kajetan Szczawiński, sygn. 461, 723; Kajetan Janicki, sygn. 812. Testamenty wła-snoręczne: Józef Stokowski, sygn. 2106, 3156.

263 Testamenty publiczne: Józef Stokowski, sygn. 9010, 4349; Franciszek Boguński, sygn. 3, 47+; Roman Jaroński, sygn. 3265, 2588, 2690; Kajetan Szczawiński, sygn. 461, 723. Testamenty własnoręczne: Józef Stokowski, sygn. 2106, 3156.

264 Roman Jaroński, sygn. 3203.