Obowiązek spłaty długów i ciężarów spadku

Odpowiedzialność zapisobiorcy ogólnego za długi i ciężary spadko-we była oparta na zasadzie podzielności długów spadkowych i zależała od faktu, czy legatariusz ogólny dochodził do spadku sam, czy też z inny-mi zapisobiorcaz inny-mi lub spadkobiercaz inny-mi koniecznyz inny-mi.

W pierwszej sytuacji otrzymywał on cały majątek pozostały po zmar-łym i był zobowiązany do spłaty wszystkich należności bez ograniczeń lub też do wysokości stanu czynnego spadku, w zależności od sposobu jego przyjęcia149.

Odmiennie kształtowała  się sytuacja legatariusza ogólnego, który dziedziczył wspólnie z dziedzicami koniecznymi. Zgodnie z treścią art. 1009 KN zapisobiorca ogólny dochodzący do spadku wraz ze spadkobier-cami koniecznymi odpowiadał za długi spadkowe osobiście, ale propor-cjonalnie do części rozrządzalnej spadku, cyfrowo określonej w przepi-sach prawa, tj. za 1/4, 1/3 lub też 1/2. Pozostałą część zobowiązań płacili natomiast sukcesorzy konieczni. Ustawodawca stanowiąc, iż legatariusz ogólny dochodzący do spadku w zbiegu z sukcesorami koniecznymi od-powiadał osobiście za swoją część i swój udział, uczynił z niego dłużnika osobistego zobowiązanego do spłaty ciężarów spadkowych z całej części rozrządzalnej, dlatego też najbardziej korzystną sytuacją dla legatariu-sza ogólnego było przyjęcie spadku z  dobrodziejstwem inwentarza150. Tym bardziej, iż legatariusz ogólny niekoniecznie otrzymywał na wła-sność całość części rozrządzalnej, gdyż mógł być obowiązany do wykona-nia zapisów pod tytułem ogólnym lub zapisów szczególnych.

Jeżeli w  masie spadkowej znajdowała  się nieruchomość obciążona hipoteką, zapisobiorca ogólny zobowiązany był do spłaty całości długu hipotecznego. Jednakże na podstawie art. 1221 KN legatariuszowi ogól-nemu spłacającemu dług ponad wartość części rozrządzalnej spadku przysługiwało prawo roszczenia regresowego od spadkobierców koniecz-nych w części, w jakiej do zapłaty tego długu byli zobowiązani151.

Zachodzi pytanie, jak kształtowały się reguły odpowiedzialności le-gatariusza, gdy zapisobiorca ogólny dochodził do spadku z innymi lega-tariuszami ogólnymi lub zapisobiorcami pod tytułem ogólnym? W takim

148 Marceli Jaworski, sygn. 91.

149 H. Cederbaum, op. cit., s. 131–132.

150 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 114.

przypadku zasadne było per analogiam stosowanie zasady wyrażonej w  art. 870 KN, iż: „współspadkobiercy przykładają  się pomiędzy sobą do  płacenia długów i  ciężarów spadku, każdy w  stosunku do  tego, co ze  spadku bierze”. Przytoczony przepis wyrażał generalną zasadę po-dzielności długów i ciężarów spadkowych. Każdy spadkobierca odpowia-dał osobiście jedynie w granicach otrzymanego ze spadku udziału, ale nie w stosunku do tego, co ze spadku wziął152. Wynikało z tego, iż w przy-padku gdy spadkodawca był dłużnikiem solidarnym, zobowiązanym do  płacenia całości długu według wyboru wierzyciela, to w  stosunku do sukcesorów ten ostatni nie mógł żądać zapłaty całości zobowiązania od jednego tylko spadkobiercy, lecz od każdego z nich jedynie części sto-sownie do jego udziału w spadku153. Reguła ta miała zastosowanie nawet wtedy, gdy spadkobiercy pozostawali w niepodzielnym posiadaniu spad-ku, gdyż jeszcze nie dokonano działu spadku154.

Wyrażona powyżej zasada podzielności długów spadkowych dozna-wała pewnych ograniczeń. Przede wszystkim dług nie ulegał podziało-wi, jeżeli był długiem hipotecznym. Zobowiązanie rozciągało się na całą nieruchomość przypadającą sukcesorowi, niezależnie od  jego faktycz-nego udziału spadkowego; przy czym spadkobierca, który zapłacił dług o wartości przewyższającej jego obowiązek przyczynienia się do pokrycia długów spadkowych, miał prawo wystąpić z  roszczeniem regresowym przeciwko pozostałym współspadkobiercom lub legatariuszom ogólnym w  stosunku do  części, w  jakiej do  spłaty długów powinni  się przyczy-nić155. „Zapisobiorca szczególny, który zapłacił dług ciążący zapisaną mu nieruchomość zostaje podstawiony w prawa wierzyciela przeciwko spadkobiercom i dziedzicom pod tytułem ogólnym” (art. 874 KN). Pod-stawienie w prawa wierzyciela następowało z mocy samej ustawy i ozna-czało, iż zapisobiorca szczególny, który spłacił taką wierzytelność, mógł dochodzić zapłaty całego długu od spadkobiercy, w którego udziale spad-kowym znajdowała się ta nieruchomość lub też od innych spadkobierców

152 Art. 873 KN: „Spadkobiercy odpowiadają za  długi i  ciężary spadku osobiście za część swoją i udział osobisty, a hypotecznie za całość, z zastrzeżeniem dla nich regre-su bądź do współspadkobierców, bądź do zapisobierców ogólnych, w storegre-sunku do części, w jakiej do nich przykładać się powinni”.

153 M. Planiol, O spadkach, autoryzowany przekład pod red. J. Namitkiewicza, War-szawa 1927, s. 135–136.

154 E. Muszalski, Kodeksy Cywilne obowiązujące na Ziemiach Centralnych Polski włącznie z Kodeksem Zobowiązań wraz z ustawami, rozporządzeniami i dekretami Pre-zydenta Rzeczypospolitej, uzupełniającemi i związkowemi, obowiązującemi na ziemiach centralnych i na całym obszarze Państwa, tezami z orzeczeń pod odnośnemi artykułami rozporządzeniami ministerialnemi i  wskazaniem artykułów związkowych, Warszawa 1936, s. 720.

pod tytułem ogólnym156. Ponadto należy jeszcze zauważyć, iż jeżeli jeden ze współspadkobierców lub zapisobiorców pod tytułem ogólnym był nie-wypłacalny co do części, jaka z długu hipotecznego na niego przypadała, to dług rozdzielał się stosunkowo na wszystkich innych dziedziców157.

Oprócz długów hipotecznych niepodzielne były długi mające za przedmiot rzecz oznaczoną co do tożsamości lub przedmiot niepodzielny. Następcy, którzy spełnili takie zobowiązanie ponad swój udział spadko-wy, uzyskiwali prawo regresu do współspadkobierców158.

Spośród testamentów publicznych ustanawiających zapisobiorcę ogólnego z 17 dokumentów wynika, iż na testatorze ciążyły długi159, na-tomiast dwa akty notarialne zawierają oświadczenie zapisodawcy, iż ma-jątek nie jest obciążony żadnymi długami160.

Zauważmy też, iż tylko w dwóch przypadkach testator nie posiadał dziedziców koniecznych i legatariusz ogólny dochodził do spadku samo-dzielnie, będąc jednocześnie zobowiązanym do spłaty zobowiązań obcią-żających spadek. Natomiast wśród 17 wskazanych aktów notarialnych tylko w  dwóch testamentach publicznych w  charakterze zapisobiorcy ogólnego powołano osoby niebędące dziedzicami koniecznymi.

I tak, w testamencie z 8/20 maja 1850 r. mamy do czynienia z sytu-acją, w  której do  spadku dochodził spadkobierca konieczny powołany w charakterze legatariusza ogólnego wspólnie z innymi dziedzicami ko-niecznymi. Żonaty Ferdynand Scheibejn powołał w charakterze zapiso-biorcy ogólnego córkę, oświadczając, iż ma dług w stosunku do swojego brata w kwocie 45 rubli: „Mam żonę Franciszkę i dziecko z nią zrodzo-ne córkę Juliannę nieletnią. Z  prawa będzie sukcesorem dziecko […] Przyznaję bratu memu Karolowi długu rubli czterdzieści pięć”161. Zatem

córka testatora byłaby osobiście odpowiedzialna za długi spadkowe nie tylko z części rozrządzalnej spadku, ale jako dziedzic konieczny również w odpowiednim stosunku z części obowiązkowej spadku.

Odmiennie w dokumencie z 20 kwietnia/2 maja 1857 r. zapisobior-ca ogólny był jedynym dziedzicem koniecznym dochodzącym do spadku, bowiem testator Samuel Szmit nieposiadający ani dzieci, ani wstępnych cały majątek zapisał swojej żonie Karolinie. Jednocześnie z aktu wynika, iż długi testatora przewyższają masę czynną spadku: „Są też długi rożne

156 A. Okolski, op. cit., s. 364.

157 S. Zawadzki, Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim, t. II, Warszawa 1861, s. 645.

158 A. Okolski, op. cit., s. 364.

159 Jan Cichocki, sygn. 660, 135, 1654, 1893; Józef Stokowski, sygn. 9010, 4957, 3648; Marceli Jaworski, sygn. 91; Franciszek Boguński, sygn. 30, 325, 214, 155, 81+; Roman Jaroński, sygn. 2759, 2048, 2162; Paweł Gąsowski, sygn. 36.

160 Franciszek Boguński, sygn. 87, 211.

[…] które czynią rubli srebrem czterysta pięćdziesiąt, a więc masę czyn-ną przewyższą. Nie mam ani rodziców, ani dzieci żyjących […] A więc wy-łączną sukcesorką moją czynię żonę”162. W takiej sytuacji żona testatora

była odpowiedzialna za całość długów, o ile oczywiście przyjęła spadek. W badanych dokumentach pojawiają się dwa testamenty publiczne, w których testatorzy, powołując zapisobiorcę ogólnego, odmiennie od za-sad ustawowych uregulowali obowiązek uiszczenia obciążeń spadku.

W testamencie z 10/22 maja 1869 r. Karol Dembowski podzielił ma-jątek pomiędzy pięcioro dzieci i żonę. Schedy wydzielone poszczególnym dzieciom i żonie zostały ustalone po odliczeniu sumy koniecznej na spła-tę istniejących długów, jednakże obowiązek wypłaty i odpowiedzialność za uiszczenie długów testator nałożył tylko na jednego spadkobiercę ko-niecznego, syna Aleksandra, którego powołał do spadku jako zapisobior-cę ogólnego163.

W  innym dokumencie z  20  grudnia 1832  r. dokonujący rozporzą-dzenia ostatniej woli Krystian Fredryk Jergang powołał do spadku jako zapisobiorczynię ogólną swoją żonę Joannę Krystynę, zobowiązując ją do spłaty wszystkich długów. Jednocześnie testator oświadczył, iż żona nie będzie miała regresu do córki Amelii, która już wcześniej w darowiź-nie została zaspokojona ze swojej schedy164.

Jak należy oceniać te decyzje? Czy testator w rozporządzeniu ostat-niej woli mógł zmienić ustawowe zasady ponoszenia przez spadkobier-ców obciążeń spadku?

Ustawodawstwo Królestwa Polskiego dopuszczało swobodę kształ-towania przez testatora zakresu odpowiedzialności poszczególnych za-pisobiorców za  długi spadkowe. Zasada taka została wyrażona w  art. 1220 KN i art. 1221 KN. Pierwszy z tych przepisów sankcjonował regułę podzielności długów spadkowych, zgodnie z  którą każdy z  dziedziców odpowiedzialny był jedynie w zakresie części spadku, do jakiej został po-wołany. Natomiast art. 1221 KN, przewidujący wyjątki w tym zakresie, uprawniał testatora do nałożenia na dziedzica zobowiązania spłaty dłu-gów w większej części, aniżeli wynikałoby to z przepisów ustawy. Jednak także w tym przypadku zapisobiorca, który zgodnie z wolą testatora po-krył długi spadkowe ponad swój obowiązek wynikający z ustawy, mógł wystąpić z roszczeniem regresowym wobec pozostałych spadkobierców w zakresie przypadającego im udziału spadkowego165. Jednakże, jak pod-nosił M. Planiol, testator mógł w rozporządzeniu ostatniej woli pozbawić dziedzica prawa regresu w granicach części rozrządzalnej166.

162 Ibidem, sygn. 135.

163 Paweł Gąsowski, sygn. 36.

164 Franciszek Boguński, sygn. 325.

165 J. J. Delsol, op. cit., t. III, s. 434–435.

Czy zmiana przez testatora ustawowych zasad odpowiedzialności dzie-dziców za długi spadkowe miała zatem skutek względem wierzycieli, tzn. czy wierzyciel w  takim przypadku mógł żądać wykonania zobowiązania jedynie od spadkobiercy wskazanego przez spadkodawcę, czy też takie roz-porządzenie testamentowe miało charakter jedynie wewnętrzny, wiążący spadkobierców? Literalna wykładnia art. 1220 KN w zw. z art. 1221 KN w zw. z art. 1222 KN wskazuje, iż wola testatora była w tym względzie wią-żąca167. Z drugiej jednak strony niedopuszczalna byłaby sytuacja, w której rozporządzenie testamentowe dłużnika mogło pokrzywdzić wierzyciela, gdyby dziedzic obciążony obowiązkiem spłaty długu był niewypłacalny.

Akta notarialne, co oczywiste, nie dają odpowiedzi na pytanie, jak kształtowała się praktyka w tym zakresie.

Spadkodawca miał prawo zobowiązać do spłaty długów np. jedne-go z  dziedziców lub  kilku z  nich, mógł też określić, w  jakim stosun-ku każdy z  następców powinien przyczynić  się do  wykonania tych zobowiązań. Jednakże swoboda testatora w  tym przedmiocie była ograniczona wysokością części rozrządzalnej. Osoba rozporządzająca swoim majątkiem na wypadek śmierci nie mogła przez testament zo-bowiązać do spłaty długów dziedziców koniecznych w zakresie, który spowodowałby zmniejszenie ich części obowiązkowej. Część przyna-leżna spadkobiercom koniecznym mogła być zmniejszona tylko w sy-tuacji, gdyby część rozrządzalna spadku nie wystarczyła na  pokrycie istniejących długów168.

167 Art. 1220 KN: „Zobowiązanie, które  się podzielić daje, winno być wykonane pomiędzy wierzycielem i  dłużnikiem tak, jak gdyby było niepodzielne. Podzielność nie ma zastosowania jak tylko względem ich następców, którzy mogą żądać zapłaty długu, lub którzy są obowiązani takowy uiścić jedynie w stosunku do części, jakie na nich prze-chodzą w spadku po wierzycielu lub dłużniku”. Art. 1221 KN: „Zasada podana w artykule poprzedzającym ulega wyjątkowi co do następców dłużnika: 1) gdy dług jest hypotecz-ny; 2) gdy dług ma za przedmiot rzecz co do tożsamości oznaczoną; 3) gdy idzie o dług z możnością wyboru zaciągnięty i gdy wybór ten służy wierzycielowi, a jedna z rzeczy jest niepodzielną; 4) gdy tytuł zobowiązuje jednego z następców do wykonania zobowiązania; 5) gdy bądź z natury zobowiązania, bądź z jego przedmiotu, bądź z celu jaki sobie założo-no w kontrakcie, wypływa, że strony kontraktujące miały zamiar, aby dług nie mógł być częściowo uiszczany. W  trzech pierwszych przypadkach przeciwko spadkobiercy, który rzecz dłużną lub nieruchomość długiem hypotecznie obciążoną posiada, mogą być wymie-rzone poszukiwania o całość, bądź rzeczy dłużnej, bądź nieruchomości hypoteką obcią-żonej, z zastrzeżeniem jednakże dla niego regresu do współspadkobierców. W czwartym przypadku przeciwko spadkobiercy, który sam jeden był do zapłaty długu zobowiązanym, a w piątym przypadku przeciwko każdemu spadkobiercy można także wymierzyć poszu-kiwania o całość, z zastrzeżeniem jednak regresu do wszystkich jego współspadkobier-ców”. Art. 1222 KN: „Każdy z tych, którzy łącznie zaciągnęli dług niepodzielny, odpowia-da za całość takowego, chociażby zobowiązanie nie było zaciągnięte soliodpowia-darnie”.