Osoby fi zyczne

Zgodnie z  art. 725 KN, aby być zdolnym do  dziedziczenia, trzeba było istnieć w chwili otwarcia spadku7, przy czym według art. 906 KN, „aby być zdolnym do otrzymania z testamentu, dosyć jest być poczętym w chwili śmierci testatora”.

Na gruncie tym zachodził problem określenia czasu poczęcia dziec-ka. Ustawodawca nie podawał żadnych reguł, jakimi należało się posłu-giwać, gdy zachodziła konieczność ustalenia, czy zapisobiorca był już poczęty w chwili śmierci testatora. Domniemanie co do czasu trwania ciąży zostało jedynie określone w odniesieniu do kwestii prawości pocho-dzenia dziecka8. Art. 272 KCKP ustalał domniemany czas ciąży od 180 do 306 dni9. Stąd też w myśl art. 275 KCKP prawość dziecka urodzonego po 306 dniach od rozwiązania małżeństwa mogła być zaprzeczona10.

Powstaje zatem pytanie, czy art. 275 KCKP mógł być stosowany w prawie spadkowym, tzn. czy dopuszczalne jest przyjęcie

domniema-6 Ibidem, s. 188.

7 Art. 725 KN: „Do dziedziczenia potrzeba koniecznie istnieć w  chwili otwarcia spadku. Tak więc niezdolnemi są do dziedziczenia: 1) ten, kto nie jest jeszcze poczęty; 2) dziecię urodzone niezdolnym do życia; 3) ten kto uległ śmierci cywilnej”.

8 Art. 275 KCKP: „Prawość dziecka urodzonego po trzechset sześciu dniach od roz-wiązania małżeństwa rodziców zaprzeczona być może”.

9 Art. 272 KCKP: „Mąż jest ojcem dziecięcia poczętego w czasie małżeństwa. Może jednak nie przyznać dziecka, skoro dowiedzie, że przez ciąg czasu od trzechsetnego szó-stego do sto ośmdziesiątego dnia przed urodzeniem tegoż dziecka, w fi zycznem znajdo-wał się niepodobieństwie obcowania z żoną”.

10 J. F., Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim. Wydanie obejmuje: Ko-deks Cywilny Królestwa Polskiego. Prawo o małżeństwie 1836. KoKo-deks Cywilny Napole-ona (Księga II i III). Ustawy hipoteczne oraz Kodeks Handlowy, Warszawa 1916, s. 64.

nia, iż dziecko było poczęte w chwili śmierci spadkodawcy, gdy urodzi-ło się przed upływem 306 dni od daty otwarcia spadku? Ustawodawca nie wyjaśnia tego, a piśmiennictwo w tym względzie nie jest jednolite. Przeważająca większość autorów wypowiada  się za  bezpośrednim sto-sowaniem art. 275 KCKP w sytuacji, gdy zachodzi konieczność określe-nia momentu poczęcia zapisobiorcy11, choć można odnaleźć także głosy przeciwne12.

Moim zdaniem zasadne było stosowanie domniemania z  art. 275 KCKP w  sytuacji konieczności ustalenia, czy dziecko było poczęte w chwili śmierci testatora. Artykuł ten, mimo że dotyczy okresu trwa-nia ciąży przy ustalaniu prawości pochodzetrwa-nia, to jednocześnie określa domniemanie co do  maksymalnego czasu trwania ciąży, przyjmowane przez prawo cywilne.

W badanym materiale źródłowym występują cztery testamenty pu-bliczne zawierające zapisy na rzecz dziecka poczętego, a nie narodzone-go (łac. nasciturus)13. Analiza tych tekstów wskazuje, iż we wszystkich przypadkach osobami poczętymi powołanymi w charakterze zapisobior-ców były przyszłe dzieci testatorów, które dochodziły do spadku z inny-mi dziećz inny-mi zapisodawców14 lub ze współmałżonkiem15.

Na  przykład w  testamencie z  24  września/6  października 1842  r. Piotr Lederman odwołał poprzednio sporządzone rozporządzenie ostat-niej woli i podzielił swój majątek między małoletniego syna z drugiego małżeństwa i dziecko mające się dopiero urodzić:

na przypadek mej śmierci majątek powyżej wyrażony żonie moiej do wzrostu małoletniego Syna mego Piotra i narodzić się mającego Dziecka pozostawiam, a gdy Syn mój Piotr i Dziecko narodzić się maiące przyjdzie do lat pełnoletnich zarówno tąż Kolonią i całą pozostałością podzielić się maią16.

Ustawodawca przewidywał jednak sytuacje, w których zapisobiorca posiadał zdolność dziedziczenia w drodze testamentu, mimo że nie zo-stał poczęty do chwili śmierci zapisodawcy. Przypadki te zozo-stały uregu-lowane w art. 1048 KN i 1049 KN.

Po pierwsze, zgodnie z art. 1048 KN „ojcowie i matki będą mogli da-rować przez akta między żyjącemi lub testamenta, jednemu lub kilkorgu ze  swoich dzieci, całość lub  część majątku, którem prawo pozwala im

11 Np. H. Cederbaum, op. cit., s. 40; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego obowiązu-jące w Królestwie Polskim, Warszawa 1885, s. 306; F. Podlewski, op. cit., s. 112.

12 Ibidem.

13 Franciszek Boguński, sygn. 19, 40, 102; Józef Stokowski, sygn. 8294.

14 Franciszek Boguński, sygn. 19; Józef Stokowski, sygn. 8294.

15 Franciszek Boguński, sygn. 40, 102.

rozporządzać, z warunkiem oddania tego majątku dzieciom tychże obda-rowanych, już urodzonym lub urodzić się mogącym, lecz tylko pierwsze-go stopnia”. Z powyższej regulacji wynika, iż testator miał prawo doko-nać rozporządzenia majątkowego na rzecz swoich wnuków, które mogły zostać poczęte dopiero po jego śmierci. Zapis taki musiał się jednak wią-zać z uprzednim rozporządzeniem na rzecz dzieci sporządzającego akt ostatniej woli17.

Po drugie, stosownie do art. 1049 KN „ważnem będzie, na przypa-dek bezdzietnej śmierci, rozporządzenie, jakieby spadkodawca uczynił przez akt między żyjącemi lub testament, na korzyść jednego lub kilku ze swoich braci lub sióstr, całością lub częścią majątku, jakim mu pra-wo ze spadku rozporządzić dozwala, z warunkiem oddania tego majątku dzieciom tychże braci lub sióstr obdarowanych, już urodzonym lub uro-dzić się mogącym, lecz pierwszego tylko stopnia”. Zacytowany przepis oparty jest na  podobnej konstrukcji, jak regulacja omówiona powyżej. Testator, chcąc na wypadek swej bezdzietnej śmierci powołać do spad-ku dzieci swego rodzeństwa, które mogły zostać poczęte dopiero po dniu otwarcia spadku, musiał w pierwszej kolejności uczynić zapis testamen-towy na rzecz swoich braci lub sióstr.

Zaznaczmy, iż  aby rozporządzenia testamentowe oparte na  treści art. 1048 KN i art. 1049 KN były ważne, zapis musiał zostać uczynio-ny na rzecz wszystkich dzieci osoby obdarowanej w pierwszej kolejno-ści18. Ponadto, zgodnie z postanowieniami art. 1051 KN, jeżeli w chwili śmierci osoby obciążonej obowiązkiem przekazania zapisanego majątku pozostawały dzieci pierwszego zapisobiorcy oraz zstępni tychże dzieci uprzednio zmarłych, ci ostatni otrzymywali prawem zastępstwa udział należny ich rodzicom19. Gdyby jednakże wszystkie dzieci obciążonego zmarły przed nim, jego wnuki nie będą mogły się powołać na prawo za-stępstwa20.

Choć badany materiał źródłowy nie zawiera rozporządzeń, o  któ-rych mowa w art. 1048 KN i art. 1049 KN, to zauważamy, że w materiale źródłowym są trzy testamenty publiczne, w których dokonano rozporzą-dzeń majątkowych na  rzecz osób niepoczętych w  chwili sporządzania

17 J.  J.  Delsol, Zasady Kodeksu Napoleona w  związku z  nauką i  jurysprudencją, t. III, Warszawa 1874, s. 308.

18 Art. 1050 KN: „Rozporządzenia dozwolone dwoma poprzedzającemi artykułami nie będą ważne jak tylko o tyle, o ile warunek oddania zastrzeżony będzie na korzyść wszystkich dzieci pierwszego obdarowanego, już urodzonych i urodzić się mogących, bez wyłączenia ani pierwszeństwa co do wieku lub płci”.

19 J. J. Litauer, Wspólność ogólna między małżonkami na przypadek śmierci a spad-kobranie małżonka, Warszawa 1925, s. 306.

dokumentu, co jednakże nie było zabronione, a zapis taki był skuteczny, o ile zapisobiorca został poczęty do chwili śmierci zapisodawcy21.

Przykładowo, w  akcie notarialnym z  20  marca/5  kwietnia 1859  r. Wincenty Jabłoński podzielił swój majątek między żonę i  trójkę dzie-ci z pierwszego małżeństwa, jedno dziecko z drugiego małżeństwa oraz ewentualne potomstwo, które będzie żyć w dniu jego śmierci:

a ponieważ Żona moja Katarzyna wspólną pracą nie tylko do zaspokojenia dłu-gów w  trakcie pierwszego małżeństwa przeze mnie zaciągniętych, ale  także do wystawienia domu na osadzie czyli Kolonii mojej dużo przyczyniła się – jest dla pasierbów swych a dzieci moich dobrą macochą i względem mnie okaza-ła prawdziwe przywiązanie zatem tytułem szczodrobliwości z majątku mego […] zapisuję jej czwartą część z czystej masy jaka po zgonie moim pozostanie – resztę zaś przeznaczam na własność dzieci moich tak z pierwszego jako też z powtórnego małżeństwa pozostać się mogących22.

Zauważmy, iż w myśl art. 906 KN dziecko uzyskiwało zdolność dzie-dziczenia w  drodze testamentu, o  ile „urodzi  się zdolnem do  życia”. Ustawodawca nie wyjaśnił jednakże, co oznacza być zdolnym do życia, czy np. konieczne jest, by dziecko posiadało wszystkie organy niezbęd-ne do samodzielniezbęd-nej egzystencji, albo czy należy uznać za zdolniezbęd-ne do ży-cia dziecko, które wprawdzie urodziło się żywe, ale przeżyło tylko kilka minut. W  tym przedmiocie w  piśmiennictwie odnajdujemy różne, czę-sto odmienne poglądy. Na przykład A. Okolski podaje, iż „za niezdolne do  życia uważa  się dziecię, którego fi zyczny organizm podlegał takim wadom, wskutek których, jakkolwiek przyszedłszy na  świat okazywa-ło chwilowe oznaki życia, nie mogokazywa-ło żyć i rozwijać się w następstwie”23.

W ocenie H. Cederbauma

dziecię zdolnem jest do życia, gdy urodziło się opatrzone we wszystkie organa niezbędne do istnienia. Jeżeli dziecię to umrze następnie, chociażby żyło dni parę, a nawet godzin parę, śmierć jego będąca skutkiem choroby czy przypad-ku, nie odbiera mocy testamentowi i majątek zapisany dziecięciu zmarłemu, przechodzi zwykłą koleją na prawnych sukcesorów tego dziecięcia24.

Natomiast zdaniem Z. Nagórskiego, który to pogląd wydaje się naj-bardziej rozsądny, w razie wątpliwości oceny zdolności do życia, z uwagi na brak regulacji ustawowych, powinien jej w każdym przypadku doko-nywać sąd25.

21 Jan Cichocki, sygn. 153, 2282; Marceli Jaworski, sygn. 91.

22 Marceli Jaworski, sygn. 91.

23 A. Okolski, op. cit., s. 306.

24 H. Cederbaum, op. cit., s. 40.

25 Prawo cywilne spadkowe, opracowane na  podstawie wykładów prof. Z.  Nagór-skiego, Warszawa 1922, s. 71.