Szczególne ograniczenia możliwości dziedziczenia w drodze testamentu przez dzieci pozamałżeńskie

po ich rodzicach

4.1. Dzieci naturalne prawnie uznane

Ograniczenia możliwości nabywania w  drodze testamentu przez dzieci naturalne prawnie uznane dotyczyły nie tyle niemożności dzie-dziczenia po  rodzicach, ile ograniczenia w  zakresie wielkości zapisu. Unormowanie to miało na celu uniemożliwienie zstępnym przez rozpo-rządzenia testamentowe omijania prawa, które upośledzało dzieci poza-małżeńskie w prawach spadkowych.

Zgodnie z uregulowaniem art. 908 KN „dzieci naturalne nie będą mo-gły ani przez darowiznę między żyjącymi ani przez testament, otrzymać więcej nadto, co im jest w  Tytule O  spadkach przyznane”. W  związku z tym dziecko naturalne prawnie uznane nie mogło w drodze zapisu te-stamentowego otrzymać więcej ponad udział określony w art. 757 KN122. Na marginesie odnotujmy, iż uznanie dziecka rodziło jedynie stosu-nek prawny między zstępnym a  uznającym je rodzicem. Stosustosu-nek po-krewieństwa nie powstawał natomiast między dzieckiem a  krewnymi rodzica123. A  zatem wobec dalszych krewnych dziecko naturalne było osobą obcą, zdolną na ogólnych warunkach do nabywania zapisów te-stamentowych.

4.2. Dzieci naturalne nieuznane

4.2.1.  Dzieci zrodzone z mężczyzny stanu wolnego i niezamężnej kobiety, których nie łączył stosunek pokrewieństwa

Na gruncie art. 908 KN zachodzi wątpliwość, jak interpretować treść tego przepisu odnośnie do możliwości dokonywania przez rodziców zapi-sów testamentowych na rzecz dzieci nieuznanych, a zrodzonych z osób stanu wolnego, których nie łączyły więzy krwi. Art. 756 KN stanowił, iż dzieci naturalne nieuznane nie są dziedzicami, a tym samym pozba-wiał ich jakichkolwiek praw spadkowych124. Rodzi  się zatem pytanie,

122 Zob. rozdział I, pkt 3.1.

123 A. Okolski, op. cit., s. 324.

124 Art. 756 KN: „Dzieci naturalne nie są dziedzicami: ustawa nadaje im tylko pra-wa do majątku po zmarłym ich ojcu lub matce, gdy są prawnie uznanemi. Nie nadaje im żadnego prawa do majątku po krewnych ich ojca lub matki”.

czy w związku z tym dziecko takie nie miało prawa otrzymać również żadnego zapisu testamentowego od rodzica, czy też należało traktować je jako osobę obcą uprawnioną do otrzymania całej części rozrządzalnej spadku?

Kwestię tę w piśmiennictwie podjęli H. Cederbaum125, M. Planiol126, K. Lutostański i H. Konic127. Stanęli oni na stanowisku, iż z art. 756 KN wynika, że dzieci naturalne nieuznane traktowane są przez ustawodaw-cę jako osoby obce względem swoich rodziców (i innych krewnych), dla-tego też w przypadku dziedziczenia ustawowego nie mają one żadnych praw. Jednakże w  przypadku dziedziczenia testamentowego mogą  się one znajdować w sytuacji korzystniejszej aniżeli dzieci uznane, ponieważ jako osobom z punktu widzenia prawa obcym rodzic ma prawo zapisać całość części rozrządzalnej, która w określonych sytuacjach może znacz-nie przekraczać część przypadającą dzieciom naturalnym uznanym.

Powyższa wykładnia jest całkowicie zasadna. Dziecko naturalne nie-uznane jest osobą, którą urodziła jakaś kobieta, a którego ojciec nie jest wskazany przez prawo. Jest wobec tego obce względem swoich rodziców. Dlatego też ustawodawca nie reguluje w ogóle statusu takiego dziecka.

W  badanym materiale występuje tylko jeden testament, z  które-go wynika, iż  testator dokonał rozporządzenia majątkowektóre-go na  rzecz dziecka naturalnego. Taki zapis został uczyniony w akcie z 9/21 sierpnia 1852 r. Jan May nieposiadający dzieci zrodzonych z małżeństwa ani ro-dziców, cały swój majątek w formie zapisu ogólnego przeznaczył na wła-sność swojej żonie, a gdyby ta zmarła przed nim, całą schedę spadkową miała otrzymać jego spłodzona w czasach przedmałżeńskich naturalna córka:

Na przypadek więc moiey poprzedniey śmierci Żona moja wyżey wyrażona sta-nie się właścicielką całkowitego takowego mego Majątku tak ruchomego jako i nieruchomego cokolwiek tylko po mey śmierci pozostanie bez żadnego wyłą-czenia – jakowy to moy majątek na wyłączną iey własność zapisuję oney i prze-znaczam – Jeżeliby zaś ta moia Żona wprzód umarła to w takim razie majątek ten całkowity po następney moiey śmierci należeć będzie prawem własności do  Franciszki Córki zmarłey już Barbary Michel zamieszkałej w  Czechach

125 H. Cederbaum, op. cit., s. 60–61.

126 M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 178.

127 Prawo cywilne obowiązujące w b. Królestwie Polskim. Repetytorium egzamina-cyjne opracowane na podstawie wykładów uniwersyteckich prof. K. Lutostańskiego i prof. H. Konica. Uzupełnione i poprawione z uwzględnieniem zmian wprowadzonych do pra-wa cywilnego przez ustawy i rozporządzenia oraz nowy kodeks zobowiązań. Zawiera: Rys historyczny, prawo osobowe, prawo familijne, prawo małżeńskie osobowe, stosunki ma-jątkowe pomiędzy małżonkami, prawo rzeczowe i hipoteczne, spadki, testamenty, wyd. IV, Warszawa 1935, s. 304.

w mieście Wansdort lat trzydzieści trzy wieku swego liczącey w stanie wolnym dotąd będącey którą ia z tąż zmarłą Barbarą Michel będąc oboie w stanie wol-nym spłodziłem. Tey więc Franciszce naturalney moiey Córce majątek swoy takowy na własność zapisuię i przeznaczam.

Należy zaznaczyć, iż z dokumentu nie wynika, czy zapisobiorczyni była dzieckiem naturalnym uznanym, brak też informacji dotyczących istnienia dalszych krewnych spadkodawcy, co uniemożliwia ocenę po-prawności zapisu128.

4.2.2. Dzieci zrodzone z cudzołóstwa lub kazirodztwa

Kwestia zdolności dziedziczenia w drodze testamentu dzieci pocho-dzących ze związków kazirodczych i cudzołożnych po swoich rodzicach nie została uregulowana w  ustawodawstwie. Żaden przepis Kodeksu Napoleona nie zabraniał takim osobom otrzymywania zapisów testa-mentowych po swoich rodzicach biologicznych (i innych krewnych), co wskazywałoby, iż posiadają one pełną zdolność otrzymywania od swoich rodziców majątku na podstawie rozporządzenia ostatniej woli. Jednakże w piśmiennictwie dominował pogląd, iż art. 908 KN ma również zasto-sowanie do dzieci zrodzonych z kazirodztwa lub cudzołóstwa, w związku z czym przyjmowano, iż zapisobiorcy tacy nie mogą od rodziców otrzy-mać więcej, aniżeli przypadało im z  ustawy129. Oznaczało to, iż  takim dzieciom nie można było zapisać w drodze testamentu nic prócz alimen-tów i to tylko pod warunkiem, że zapisobiorca nie otrzymał należnej mu sumy za życia testatora130.

Zaprezentowane stanowisko doktryny budzi wątpliwości. Jak już zo-stało wyżej wskazane, każde dziecko naturalne nieuznane było w świe-tle prawa obce zarówno wobec rodziców, jak i innych krewnych. Dlatego też takiemu zstępnemu rodzic miał prawo zapisać całą część rozrządzal-ną spadku.

128 Roman Jaroński, sygn. 2030.

129 Zob. M. Planiol, Podręcznik prawa…, s. 180–181; Prawo cywilne […] opracowa-ne na podstawie wykładów uniwersyteckich prof. K. Lutostańskiego i prof. H. Konica…, s. 304; J. Barwiński, O testamentach, darowiznach i umowach spadkowych, Warszawa 1936, s. 13.

130 Art. 762 KN: „Rozporządzenia objęte w art. 757 i 758 nie stosują się do dzieci z cudzołóstwa lub kazirodztwa. Prawo nie przyznaje im nic więcej jak tylko alimenta”. Art. 763 KN: „Alimenta te oznaczają się, ze względem na zamożność ojca lub matki, oraz na ilość i przymiot następców prawych”. Art. 764 KN: „Gdy ojciec lub matka dziecięcia zrodzonego w cudzołóstwie lub kazirodztwie dali je nauczyć rzemiosła lub rękodzieła, albo jeżeli jedno z nich za życia swego zapewniło mu alimenta, dziecię nie będzie mogło do spadku po nich czynić żadnych roszczeń”.

Z materiału źródłowego nie wynika, aby którykolwiek dokument za-wierał rozporządzenie majątkowe rodzica na rzecz dziecka pochodzące-go z kazirodztwa lub cudzołóstwa.