Przejrzystość testamentu publicznego

Ustawa notarialna w art. 13 nakładała obowiązek spisywania aktu notarialnego jednym ciągiem, bez skróceń, opuszczeń i przerw. Wszyst-kie daty i  sumy musiały być pisane literami, a  nie cyframi. Taka re-gulacja miała zapobiegać ewentualnym fałszerstwom aktu notarialnego poprzez czynienie np. wpisów w puste miejsca czy też zmienianie cyfr188.

Treść art. 13 ON została uzupełniona przez postanowienie Komisji Rządowej Sprawiedliwości z 19/31 sierpnia 1843 r., w którym wskazano, iż pismo aktów notarialnych nie powinno być rozwlekłe, niedbałe, lecz czytelne189. Ponadto ukazem z 3/15 września 1841 r. (z mocą obwiązu-jącą od 20 grudnia 1841 r./1 stycznia 1842 r.) wprowadzono obowiązek podawania sum pieniężnych w rublach srebrnych rosyjskich, kopiejkach i półkopiejkach190.

Wymogi przewidziane w  art. 13 ON w  zakresie ciągłości aktu no-tarialnego były przestrzegane. Analiza materiału nie daje podstaw do stwierdzenia, iż w tym względzie występowały uchybienia. Testamen-ty publiczne sporządzane w kancelariach notarialnych niewątpliwie sta-nowiły jednolity tekst pisany bez opuszczeń czy przerw. Dla zapobieże-nia ewentualnym zarzutom o nieprzestrzeganie zasady ciągłości tekstu, w wielu aktach notarialnych w sytuacji, gdy notariusz w celu zapewnie-nia przejrzystości aktu rozpoczynał kolejne zdanie od nowego wiersza, stawiał poziomą ciągłą linię191.

Nałożony przez ustawę notarialną zakaz używania w  aktach no-tarialnych skrótów nie był przestrzegany przez notariuszy zgierskich. Wszyscy notariusze zgierscy posługiwali się skrótami, a praktyka ta jest szczególnie widoczna w aktach notarialnych spisanych przez Franciszka Boguńskiego192. Najczęściej używanym skrótem była litera „N” lub „No” oznaczająca słowo „numer”.

Oznaczenie „N” występuje w dokumentach wszystkich notariuszy zgierskich. Skrótu „N” używano dla oznaczenia kolejnego numeru aktu notarialnego193, miejsca zamieszkania i  prowadzenia kancelarii przez

187 Ibidem, sygn. 839, 1654, 1824.

188 Wykład praw…, t. IV, s. 105.

189 S. Zawadzki, op. cit., s. 871.

190 Ibidem, s. 875–876.

191 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 608.

192 Np. Franciszek Boguński, sygn. 10.

notariusza194, miejsca zamieszkania testatora195, miejsca sporządzenia aktu196, jak też dla określenia położenia nieruchomości stanowiącej wła-sność spadkodawcy197.

Często w aktach notarialnych można spotkać także skrót „Nō”. Po-dobnie jak w poprzednim przypadku oznaczenie to było wykorzystywa-ne do numeracji aktów notarialnych198, wskazania miejsca zamieszkania i urzędowania notariusza199, miejsca zamieszkania zapisodawcy200, miej-sca sporządzenia aktu201, położenia dóbr stanowiących własność testa-tora202. Oznaczenia tego nie używał Józef Stokowski, a  także Kajetan Janicki i Paweł Gąsowski. Ponadto dla oznaczenia słowa „numer” Fran-ciszek Boguński sporadycznie stosował skrót „Nr”203 lub „Noa”204.

W  dokumentach notarialnych używano także skrótów przy poda-waniu sum pieniężnych. Franciszek Boguński, a także Józef Stokowski w  treści testamentów publicznych skracali słowo „złotych”. Pierwszy z nich używał oznaczenia „złt”205, „złot”206, a także „zł”207, natomiast Jó-zef Stokowski jedynie określenia „złt”208. Ponadto Franciszek Boguński

sporadycznie posługiwał się określeniem „złt pols”, co oznaczało „zło-tych polskich”209.

Roman Jaroński, wskazując wysokość pobranej opłaty stemplowej, posługiwał się oznaczeniem „R”210 lub „Rub”211, co oznaczało słowo „ru-bli”. Natomiast akta Franciszka Boguńskiego zawierają oznaczenia „RS”212 od słów „rubli srebrem”.

Notariusze zgierscy, określając w akcie notarialnym wysokość opłaty stemplowej, stosowali skróty słowa „kopiejek”. Roman Jaroński używał

194 Np. Marceli Jaworski, sygn. 164.

195 Np. Franciszek Boguński, sygn. 278.

196 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 130.

197 Np. Józef Stokowski, sygn. 8802.

198 Np. Roman Jaroński, sygn. 104.

199 Np. Marceli Jaworski, sygn. 329.

200 Ibidem, sygn. 43.

201 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 247.

202 Np. Jan Cichocki, sygn. 71.

203 Np. Franciszek Boguński, sygn. 47+.

204 Ibidem, sygn. 110.

205 Ibidem, sygn. 86.

206 Ibidem, sygn. 214.

207 Ibidem, sygn. 69+.

208 Np. Józef Stokowski, sygn. 3648.

209 Np. Franciszek Boguński, sygn. 110.

210 Np. Roman Jaroński, sygn. 1692.

211 Ibidem, sygn. 2162.

oznaczenia „K”213 lub „Kop”214, natomiast Wojciech Hałaczkiewicz „Ko-pi”215 lub „Kop”216.

Przy podawaniu daty w zbiorach Jana Cichockiego i Franciszka Bo-guńskiego występuje skrót „r” oznaczający wyraz „roku”217. Ponadto Franciszek Boguński używał, choć sporadycznie, jeszcze innych skró-tów, jak np. „Pltu” („powiatu”)218, „Art.” („artykuł”)219, „KCP” („Kodeks Cywilny Polski”)220.

Odpowiedź na  pytanie, czy notariusze zgierscy w  swojej pracy sto-sowali się do wytycznych Komisji Rządowej Sprawiedliwości w zakresie dbałości o staranność pisma i jego czytelność jest dla współczesnego bada-cza niezwykle trudna. Rozpoczynając badania aktów notarialnych w Ar-chiwum Państwowym w Łodzi, można odnieść wrażenie, iż dokumenty spisane przez notariuszy zgierskich w XIX w. stanowią zbiór zupełnie nie-zrozumiałych dla współczesnych czytelników znaków, których nie da się odczytać. Dopiero z czasem, przy kolejnych próbach analizy testamentów publicznych, charakter pisma, którym posługiwali  się poszczególni no-tariusze stał się względnie czytelny. Na tej podstawie można stwierdzić, iż najbardziej czytelnym pismem posługiwał się notariusz Wojciech Ha-łaczkiewicz221, a najmniej czytelny charakter pisma miał Jan Cichocki222.

Obowiązek podawania dat słownie był co do zasady przestrzegany, choć zdarzały się uchybienia dotyczące zarówno określania daty sporzą-dzenia testamentu publicznego, jak i innych dat podawanych w treści dokumentu.

Uchybienia w  zakresie wymogu oznaczania literami daty sporzą-dzenia aktu występują przede wszystkim w dokumentach pochodzących z kancelarii Wojciecha Hałaczkiewicza. Notariusz ten aż w 12 przypad-kach (na 33), określając datę dokonania rozporządzenia ostatniej woli, podał w  cyfrach datę dzienną wskazywaną według kalendarza juliań-skiego223. Na przykład: „dnia 28 czerwca/dziesiątego lipca tysiąc osiem-set sześćdziesiątego ósmego roku”224 lub  „10/dwudziestego drugiego stycznia tysiąc osiemset sześćdziesiątego ósmego roku”225.

213 Np. Roman Jaroński, sygn. 1692.

214 Ibidem, sygn. 2690.

215 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 402.

216 Ibidem, sygn. 56.

217 Np. Franciszek Boguński, sygn. 162; Jan Cichocki, sygn. 1231.

218 Np. Franciszek Boguński, sygn. 102+.

219 Ibidem, sygn. 69+.

220 Ibidem, sygn. 155.

221 Np. Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 106.

222 Np. Jan Cichocki, sygn. 56.

223 Wojciech Hałaczkiewicz, sygn. 46, 640, 282, 106, 402, 369, 479, 56, 126, 25, 6, 738.

224 Ibidem, sygn. 309.

Wymóg podawania wszelkich sum słownie był przestrzegany w  zgierskich kancelariach notarialnych. Uchybienia pojawiają  się je-dynie w  kancelarii Franciszka Boguńskiego w  aktach sporządzonych po wejściu w życie wskazanego postanowienia Komisji Rządowej Spra-wiedliwości, nakazującego podawanie sum w  rublach. Po  20  grudnia 1841 r./1 stycznia 1842 r. rejenci często podawali daną sumę nie tylko w rublach, ale także np. w złotych226 lub talarach227. W takich przypad-kach w  siedmiu dokumentach Franciszek Boguński określił słowami sumę wyrażoną w  złotych, natomiast suma w  rublach była podawana cyframi, np. „złotych sześćset czyli rubli 90”228.

Notariusze skrupulatnie przestrzegali obowiązku wskazywania sum w rublach, tak jak tego wymagało postanowienie Komisji Rządowej Spra-wiedliwości z 3/15 września 1841 r. Niemniej występują akty, w których brakuje określenia sum w rublach. Na przykład w trzech testamentach publicznych sporządzonych w  latach 1857, 1860 i  1862 Jan Cichocki, zapisując treść ostatniej woli testatorów, wskazywane przez nich sumy dotyczące wyceny majątku lub też wysokości uczynionych zapisów podał jedynie w złotych229.