Czas trwania dochodzenia

Termin dochodzenia wynosi 2 miesiące. Prokurator może przedłużyć ten okres do 3 miesięcy, a w uzasadnionych wypadkach na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy niż rok. W wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi oko-licznościami, prokurator bezpośrednio przełożony nad prokuratorem prowadzą-cym lub nadzorująprowadzą-cym dochodzenie może przedłużyć jego okres na dalszy czas oznaczony (art. 325i § 1 k.p.k.). Przyjęte rozwiązanie ma ograniczyć swobodę w wielokrotnym przedłużaniu dochodzenia przez prokuratora nadzorującego po-przez wprowadzenie obligatoryjnej kontroli dochodzeń prowadzonych dłużej niż rok przez prokuratora bezpośrednio przełożonego.

W tym zakresie nowelizacja zakłada powrót do dawnego rozwiązania zezwalającego prokuratorowi prowadzącemu lub nadzorującemu dochodzenie samodzielne przedłu-żanie okresu jego trwania na dalszy czas oznaczony (art. 325i § 1 k.p.k.).

7 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 279.

§ 3. Organy nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym

1. Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym Umiejscowienie prokuratury w systemie organów ochrony prawnej w pozycji podmiotu, do którego zadań należy ochrona praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw, sprawia, iż prokurator jest naczelnym organem ściga-nia karnego. Nadrzędna rola prokuratora jako organu ścigaściga-nia karnego wynika z art. 3 § 1 u. Prawo o prokuraturze, zgodnie z którym Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy swoje zadania w zakresie czuwania nad ściga-niem przestępstw wykonują przez prowadzenie lub nadzorowanie postępowa-nia przygotowawczego w sprawach karnych, sprawowanie funkcji oskarżycie-la publicznego przed sądami (art. 3 § 1 pkt 1 u. Prawo o prokuraturze) oraz koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw lub przestępstw skarbowych, prowadzonej przez inne organy państwowe (art. 3 § 1 pkt 8 u.

Prawo o prokuraturze). Wydawane przez Prokuratora Generalnego wytyczne w zakresie postępowania przygotowawczego są wiążące dla wszystkich orga-nów uprawnionych do prowadzenia postępowania przygotowawczego (art. 60

§ 1 u. Prawo o prokuraturze). Niestety w nowej ustawie Prawo o prokuraturze nie znalazł się odpowiednik dawnego art. 29 ustawy o prokuraturze, który zobo-wiązywał ministrów i wojewodów do uzgadniania treści wydawanych przez nich aktów normatywnych odpowiednio z Prokuratorem Generalnym oraz prokura-torami okręgowymi, w takim zakresie w jakim dotyczyły postępowania przygo-towawczego. Uprzednio obowiązujące unormowanie nawiązywało bowiem do kompetencji instygatorskich podmiotów nieprokuratorskich i pozapolicyjnych, które były tworzone lub nadzorowane przez ministrów lub wojewodów. Obec-nie ministrowie nadzorujący organy uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązani są jedynie do przedstawiania Prokuratorowi Ge-neralnemu corocznych informacji o działalności tych organów w zakresie postę-powania przygotowawczego (art. 60 § 2 u. Prawo o prokuraturze). Analogiczny obowiązek spoczywa na wojewodach w stosunku do prokuratorów okręgowych (art. 60 § 3 u. Prawo o prokuraturze). Z tego też względu prokurator określany jest jako „pan postępowania przygotowawczego” (dominus litis).

Obecnie obowiązujący model postępowania przygotowawczego zakłada, iż stadium to jest prowadzone lub nadzorowane przez prokuratora, a w zakresie przewidzianym w ustawie prowadzi je Policja. W wypadkach przewidzianych w ustawie uprawnienia Policji przysługują innym organom (art. 298 § 1 k.p.k.).

Organami wykonującymi w postępowaniu przygotowawczym uprawnienia Policji są podmioty wymienione w art. 312 k.p.k., ale także określone w rozporzą-dzeniu Ministra Sprawiedliwości wydanym na podstawie art. 325d k.p.k. oraz w ustawach szczególnych.

Prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w za-kresie, w jakim go sam nie prowadzi (art. 326 § 1 k.p.k.). Prokurator jest obowią-zany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego

przez siebie postępowania (art. 326 § 2 k.p.k.). Prokurator może także objąć nadzorem postępowanie sprawdzające z art. 307 k.p.k. Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności:

1) zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazy-wać kierunki postępowania oraz wydawskazy-wać co do tego zarządzenia, 2) żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania, 3) uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postę-powanie, osobiście je przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego pro-wadzenia,

4) wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchy-lać postanowienia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowa-nie (art. 326 § 3 k.p.k.).

W razie niewykonania przez organ niebędący prokuratorem postanowie-nia, zarządzenia lub polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nad-zór na jego żądanie przełożony funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbo-we, o którego wyniku informuje się prokuratora (art. 326 § 4 k.p.k.).

Ogólne uprawnienia nadzorcze wymienione w art. 326 k.p.k. wymagają uzupełnienia o uwagi wynikające z poszczególnych przepisów regulujących po-szczególne formy postępowania przygotowawczego. Problem ustalenia zasad nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym zasadniczo nie bu-dzi wątpliwości w odniesieniu do śledztwa, którego prowadzenie należy do jego wyłącznej kompetencji. Wykonywanie czynności śledczych przez inne organy jest możliwe jedynie w takim zakresie, w jakim zezwoli na to prokurator. Spra-wowanie rzeczywistego nadzoru jest łatwiejsze, jeżeli weźmiemy pod uwagę, iż prokurator decyduje zarówno o wszczęciu śledztwa, jak i o sposobie jego zakończenia. Wyjątkowo postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa, oprócz prokuratora, może wydać także Policja (albo inny organ z art.

312 k.p.k.). W takim wypadku postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator (art. 305 § 3 k.p.k.).

Znacznemu zawężeniu ulegają kompetencje nadzorcze prokuratora w do-chodzeniu, które z założenia może prowadzić organ nieprokuratorski. Problem ustalenia zasad nadzoru prokuratora nad dochodzeniem wymaga bowiem od-miennego ujęcia w zależności od kategorii organu, który je prowadzi. Upraw-nienia dochodzeniowe podmiotów nieprokuratorskich kształtują się odmiennie w zależności od tego, czy mówimy o organie, który posia-da kompetencje oskarżycielskie, czy też nie. Podmioty nieprokuratorskie o uprawnieniach wyłącznie dochodzeniowych mogą samodzielnie wszcząć do-chodzenie, odmówić jego wszczęcia oraz je umorzyć. Zatwierdzeniu przez prokuratora podlega jedynie decyzja o umorzeniu dochodzenia prowa-dzonego przeciwko osobie (art. 325e § 2 k.p.k.).

Nowelizacja art. 325e § 2 k.p.k. zakłada powrót do zasady, iż wszystkie decyzje o umo-rzeniu dochodzenia podlegają zatwierdzeniu przez prokuratora.

Podmioty te mogą samodzielnie sporządzić akt oskarżenia, jednak wyma-ga on zatwierdzenia i wniesienia przez prokuratora. Podobnie kształtuje się też uprawnienie do uruchamiania skazania bez przeprowadzania rozprawy z art.

335 k.p.k. ‒ w tym przypadku można przyjąć, iż organy nieprokuratorskie są jedynie upoważnione do przygotowania projektu wniosku lub projektu wnio-sku wraz z aktem oskarżenia, które następnie prokurator zatwierdzając, może wnieść jako własne. Taki sam wniosek nasuwa się w odniesieniu do możliwości sporządzania przez nieprokuratorskie organy dochodzeniowe wniosku o wa-runkowe umorzenie postępowania karnego. Wyrazem nadzoru prokuratora nad prowadzonym dochodzeniem jest uczynienie go jedynym podmiotem uprawnio-nym do przedłużania dochodzenia z 2 do 3 miesięcy oraz na dalszy czas ozna-czony (art. 325i § 1 k.p.k.).

Nowelizacja ze stycznia 2016 roku dokonuje dalszej redukcji postanowień art. 325i § 1 k.p.k., które zakładały rozgraniczenie kompetencji prokuratorskich w zakresie prze-dłużania dochodzenia pomiędzy prokuratora prowadzącego lub nadzorującego docho-dzenie (przedłużanie dochodzenia do roku) a prokuratora bezpośrednio nad nim prze-łożonego (przedłużanie okresu dochodzenia na dalszy czas oznaczony). Przewiduje się, iż wszelkie uprawnienia w zakresie przedłużania okresu dochodzenia będą powierzane prokuratorowi prowadzącemu lub nadzorującemu dochodzenie.

Odmiennie sytuacja kształtuje się w odniesieniu do podmiotów, które uprawnienia instygatorskie uzyskały na mocy przepisów szczególnych oraz roz-porządzenia Ministra Sprawiedliwości wydanego na mocy art. 325d k.p.k. Pod-mioty, którym wraz z uprawnieniami do prowadzenia dochodzeń powierzono jednocześnie kompetencje oskarżycielskie, uzyskują w zakresie postępowania przygotowawczego pełną autonomię. Mogą więc one samodzielnie dokonywać wszelkich czynności dochodzenia i samodzielnie decydować o sposobie jego za-kończenia (art. 325i § 3 k.p.k.). Trudno tu więc dopatrzyć się mechanizmów procesowych, które tak jak w przypadku Policji czy innych podmiotów z art.

312 k.p.k. wymuszałyby aktywny nadzór prokuratorski. W tej sytuacji pojawia się pytanie, czy do tychże podmiotów także odnoszą się przepisy nakazujące potwierdzanie decyzji o umorzeniu postępowania przeciwko osobie aprobatą prokuratorską, czy też przepisy nakazujące uzyskanie pozytywnej decyzji pro-kuratora w przypadku potrzeby przedłużenia dochodzenia. Wykładnia językowa przepisu nakazywałaby udzielenie na powyższe pytanie odpowiedzi pozytywnej.

Jednak w świetle całkowitego usamodzielnienia powyższych organów w zakresie inicjowania sądowego postępowania rozpoznawczego równie zasadne byłoby rozwiązanie przeciwne.

Nie ulega wątpliwości, iż do wyłącznej kompetencji prokuratora należą poszczególne wymienione w ustawie czynności dowodowe oraz decyzje podej-mowane w przedmiocie środków przymusu. Tylko i wyłącznie prokurator może podjąć w postępowaniu przygotowawczym decyzję o anonimizacji świadka (art.

184 k.p.k.), o przeprowadzeniu dowodu z biegłych psychiatrów na okolicz-ność zdrowia psychicznego oskarżonego (art. 202 § 1 k.p.k.), przeprowadzić

czynność oględzin i otwarcia zwłok (art. 209 k.p.k.) oraz ich wyjęcia z grobu (art. 210 k.p.k.). W postępowaniu przygotowawczym tylko prokurator może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego (art. 214 § 1 k.p.k.) oraz zarządzić badanie oskarżonego przez biegłych psychologów (art. 215 k.p.k.).

Jedynie prokurator w postępowaniu przygotowawczym może podjąć decyzję o zastosowaniu środków zapobiegawczych (z wyjątkiem tymczasowego aresz-towania), nałożeniu kary porządkowej oraz o zabezpieczeniu majątkowym. Pro-kurator na żądanie uprawnionej osoby zatwierdza też zatrzymanie rzeczy (art.

217 § 4 k.p.k.) oraz zatwierdza przeszukanie dokonane w warunkach niecier-piących zwłoki (art. 220 § 3 k.p.k.). Prokurator jest wreszcie jedynym podmio-tem uprawnionym do złożenia wniosku o umorzenie postępowania i orzeczenie środków zabezpieczających (art. 324 § 1 k.p.k.).

W większości przypadków konieczność dokonania powyższych czynności pojawia się w sprawach o czyny, co do których ustawa nakazuje prowadzenie śledztwa. W pozostałych przypadkach można przyjąć, iż potrzeba dokonania powyższych czynności powinna skutkować wszczęciem śledztwa z uwagi na zawiłość bądź wagę czynu albo zwróceniem się do prokuratora z wnioskiem o wydanie decyzji lub dokonanie czynności. Prokurator w tej sytuacji ma dwa wyjścia: dokonać wnioskowaną czynność i przekazać sprawę do dalszego pro-wadzenia dotychczasowym organom albo przejąć dochodzenie do osobistego prowadzenia.

Omówione powyżej formy nadzoru prokuratora nad prowadzonym postę-powaniem przygotowawczym nie wyczerpują całości pojawiającej się proble-matyki. Uwagi na temat nadzoru prokuratorskiego nad prowadzonymi postępo-waniami przygotowawczymi wymagają uzupełnienia o rozważania wynikające z powierzenia prokuratorowi roli organu biorącego udział w kontroli nieprawo-mocnych decyzji o umorzeniu dochodzenia oraz z systemu środków nadzoru prokuratorskiego nad prawomocnymi decyzjami o umorzeniu postępowania przygotowawczego w postaci decyzji o podjęciu i wznowieniu (art. 327 i 328 k.p.k.). Prokurator zatwierdza bowiem decyzje o odmowie wszczęcia i o umo-rzeniu śledztwa wydane przez Policję lub inny organ (art. 305 § 3 k.p.k.), a tak-że postanowienia o umorzeniu dochodzenia przeciwko osobie i o zawieszeniu postępowania (art. 325e § 2 zd. 1 k.p.k.).

Nowelizacja art. 325e § 2 k.p.k. zakłada powrót do zasady, iż wszystkie decyzje o umo-rzeniu dochodzenia podlegają zatwierdzeniu przez prokuratora.

Prokurator rozpoznaje samodzielnie zażalenia na decyzję o odmowie wszczęcia dochodzenia, o umorzeniu postępowania w sprawie oraz o umorze-niu dochodzenia i wpisaumorze-niu sprawy do rejestru przestępstw (art. 325e § 4 zd.

1 k.p.k.). W zakresie przyznanych mu uprawnień może w całości przychylić się do wniesionego zażalenia. Dopiero gdy uzna je za niezasadne, przesyła je do rozpoznania przez sąd (art. 325e § 4 zd. 1 k.p.k.). Prokurator także z urzę-du sprawuje nadzór nad postępowaniami przygotowawczymi prawo-mocnie umorzonymi. Umorzone postępowanie przygotowawcze może być

w każdym czasie podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postę-powaniu występowała w charakterze podejrzanego. Przepis ten stosuje się odpowiednio w sprawie, w której odmówiono wszczęcia śledztwa lub docho-dzenia (art. 327 § 1 k.p.k.). Prokurator nadrzędny nad tym, który wydał lub za-twierdził postanowienie o umorzeniu, może wznowić prawomocnie umorzo-ne postępowanie przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego, jeżeli ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody niezna-ne w poprzednim postępowaniu. Umorzoniezna-ne postępowanie można też wzno-wić przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego w postę-powaniu umorzonym absorpcyjnie (art. 11 § 1 k.p.k.). Przesłanką wznowienia takiego postępowania jest uchylenie lub istotna zmiana treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone (art. 327 § 2 k.p.k.). Przed wydaniem postanowienia o podjęciu lub wznowieniu prokurator może przedsię-wziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia (art.

327 § 3 k.p.k.). Odrębną podstawę wzruszenia prawomocnej decyzji o umorze-niu przewiduje art. 328 k.p.k., który zezwala Prokuratorowi Generalnemu na uchylenie prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała w charak-terze podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że umorzenie postępowania było niezasadne. Sytuacja taka jest jednak niedopuszczalna w wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umorzeniu (art. 328 § 1 k.p.k.). Po upły-wie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się postanoupły-wienia o umorzeniu Proku-rator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (art. 328 § 2 k.p.k.).

Nowelizacja koryguje art. 328 § 2 k.p.k. poprzez wydłużenie okresu możliwości uchy-lenia lub zmiany postanowienia albo jego uzasadnienia przez Prokuratora Generalnego jedynie na korzyść podejrzanego ‒ do roku.

Warte uwagi są także funkcjonujące w poszczególnych przepisach ustro-jowych rozwiązania przewidujące możliwość wnoszenia do prokuratora zażaleń na sposób przeprowadzenia czynności funkcjonariuszy organów ścigania (np.

art. 15 ust. 7 u. o Policji, art. 11 ust. 2a u. o Straży Granicznej, art. 24 ust. 1 u.

o Żandarmerii Wojskowej). Istotną zmianę jakościową wniosło także uczynienie jednym z zadań prokuratury prowadzenie nadzoru nad zgodnością z prawem inicjowania czynności operacyjno-rozpoznawczych przez organy ścigania w za-kresie przewidzianym przez ustawy regulujące organizację i przedmiot działania tych organów (art. 3 ust. 1 pkt 7a d. u. o prokuraturze). Cytowany przepis został uchylony wraz z wejściem w życie u. Prawo o prokuraturze⁸. Niemniej istniejące nadal uregulowania zakładają udział (nadzór) prokuratorski nad czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi w sytuacjach wprost przewidzianych w ustawie.

8 Ustawa z dnia 28 stycznia 2016 roku ‒ Prawo o prokuraturze, Dz.U. z 2016, poz. 177.

Prokurator Generalny lub prokurator okręgowy wyraża pisemną zgodę na skie-rowany przez właściwy organ wniosek do sądu o zastosowanie kontroli ope-racyjnej (art. 19 ust. 1 u. o Policji, art. 9e ust. 1 u. o Straży Granicznej, art.

31 ust. 1 u. o Żandarmerii Wojskowej, art. 36c ust. 1 u. o kontroli skarbowej, art. 17 ust. 1 u. o CBA, art. 27 ust. 1 u. o ABW oraz art. 31 ust. 1 u. o SKW).

Prokurator okręgowy wyraża pisemną zgodę na zastosowanie operacji zakupu kontrolowanego lub niejawnego wręczenia (przyjęcia) korzyści majątkowej (art.

19a ust. 3 u. o Policji, art. 9f ust. 1 u. o Straży Granicznej, art. 32 ust. 1 u.

o Żandarmerii Wojskowej, art. 19 ust. 1 u. o CBA, art. 29 ust. 1 u. o ABW oraz art. 33 ust. 1 u. o SKW). Właściwy organ ma także obowiązek powiadomienia prokuratora o wszczęciu czynności określanych jako przesyłka niejawnie nadzo-rowana oraz o bieżącego przekazywania informacji o wynikach prowadzonych czynności. Oceniając zasadność podjętej decyzji, prokurator może nakazać przerwanie czynności w każdym czasie (art. 19b ust. 2 i 3 u. o Policji, art. 9g ust. 1 u. o Straży Granicznej, art. 33 ust. 1 u. o Żandarmerii Wojskowej, art.

36ca ust. 1 u. o kontroli skarbowej oraz, art. 30 ust. 1 u. o ABW, a także art.

34 ust. 1 u. o SKW). Prokurator Generalny jest również zobowiązany przedsta-wić Sejmowi i Senatowi jawną roczną informację o łącznej liczbie osób, wobec których został skierowany wniosek o zarządzenie kontroli i utrwalania rozmów lub wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej, ze wskazaniem liczby osób, co do których:

1) sąd zarządził kontrolę i utrwalanie rozmów lub kontrolę operacyjną, 2) sąd odmówił zarządzenia kontroli i utrwalania rozmów lub kontroli

ope-racyjnej,

3) wniosek o kontrolę operacyjną nie uzyskał zgody prokuratora

z wyszczególnieniem liczby osób w wymienionych kategoriach, co do któ-rych o kontrolę operacyjną wnioskował organ Policji (art. 11 § 1 u. Prawo o pro-kuraturze). Informacja, o której mowa, powinna być przedstawiona Sejmowi i Senatowi do dnia 30 czerwca roku następnego po roku nią objętym (art. 11 § 2 u. Prawo o prokuraturze).