Dochodzenie w niezbędnym zakresie

Innym odstępstwem od reguły, iż zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa skutkuje wydaniem decyzji w przedmiocie ścigania karnego, jest instytucja do-chodzenia w niezbędnym zakresie (art. 308 k.p.k.). W literaturze¹⁷ równo-legle występują także nazwy „faktyczne wszczęcie postępowania karnego” lub

„dochodzenie zabezpieczające”. Potrzeba przeprowadzenia dochodzenia zabez-pieczającego pojawia się, gdy organy ścigania dysponują uzasadnionym po-dejrzeniem popełnienia przestępstwa, a jednocześnie zachodzi obawa, iż jakakolwiek zwłoka może doprowadzić do utraty lub zniekształce-nia dowodów. W praktyce sytuacja taka występuje w przypadku ujawniezniekształce-nia sprawcy przestępstwa „na gorącym uczynku” (np. zatrzymanie sprawcy w chwili popełnienia przestępstwa przez patrol Policji). W takim wypadku należy natych-miast dokonać czynności procesowych mających na celu ujawnienie i zabezpie-czenie dowodów na miejscu zdarzenia.

Dochodzenie w niezbędnym zakresie może być wszczęte zarówno w przy-padku wykrycia czynu, co do którego powinno być prowadzone dochodzenie,

17 B. Szyprowski, Dochodzenie w niezbędnym zakresie jako faktyczne wszczęcie postępowania przygoto-wawczego, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 11, s. 140-167.

jak i w sprawach, co do których prowadzi się śledztwo. Aby uniknąć niebezpie-czeństwa, iż czynności niecierpiące zwłoki podjęte bez formalnego wszczęcia postępowania przekształcą się w postępowanie przygotowawcze prowadzone bez udziału stron, ustawa wprowadza termin graniczny dochodzenia w niezbęd-nym zakresie (5 dni). Po tym czasie dochodzenie w niezbędniezbęd-nym zakresie powin-no przekształcić się w śledztwo albo dochodzenie. Czas śledztwa albo dochodze-nia liczy się w takim wypadku od dokonadochodze-nia pierwszej czynności (art. 308 § 5 k.p.k.). W przypadku przeprowadzenia dochodzenia zabezpieczającego w spra-wie, co do której powinno być przeprowadzone śledztwo, prowadzący czynności po dokonaniu wszystkich czynności niecierpiących zwłoki powinien przekazać akta sprawy prokuratorowi. W przypadku gdy przeprowadzone w sprawie czyn-ności nie potwierdzą podstaw do wszczęcia postępowania przygotowawczego, organ ścigania wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania przed wszczę-ciem.

Kodeks postępowania karnego nie wskazuje, jakich czynności w takich wypadkach należy dokonać. Artykuł 308 k.p.k. zezwala więc w gruncie rzeczy na faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego przez dokonanie jakiej-kolwiek czynności procesowej, a zwłaszcza dokonanie oględzin (miejsca, osoby, rzeczy), w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania (osoby, miejsca, lokalu) lub czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1 k.p.k. w stosunku do osoby podejrzanej (czynności identyfikacyjne), a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi, włosów i wydzielin organizmu (art. 308 § 1 k.p.k.). W przypadku gdy faktyczne wszczęcie postępo-wania przygotowawczego łączy się z zatrzymaniem osoby podejrzanej o popeł-nienie przestępstwa, w wypadku niecierpiącym zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, moż-na w ramach dochodzenia zabezpieczającego także przesłuchać osobę podej-rzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporzą-dzenia takiego postanowienia. W takim wypadku przesłuchanie w charakterze podejrzanego rozpoczyna się od ustnej informacji o treści zarzutu wpisanej do protokołu przesłuchania (art. 308 § 2 k.p.k.). W przypadku gdy przesłuchanie w charakterze podejrzanego miało miejsce w sprawie o czyn, co do którego jest obowiązkowe prowadzenie śledztwa, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłu-chania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (art. 308 § 3 k.p.k.).

2. Postanowienie o przedstawieniu zarzutów i jego zmiana 2.1. Postanowienie o przedstawieniu zarzutów

Zasadniczym celem postępowania przygotowawczego jest wykrycie sprawcy popełnionego przestępstwa (art. 297 § 1 pkt 2 k.p.k.)¹⁸. Aby jednak zapewnić osobie, co do której organy ścigania mają uzasadnione przeświadczenie, iż jest sprawcą czynu, faktyczną możliwość realizacji prawa do obrony z chwilą skiero-wania ścigania przeciwko niej, Kodeks postęposkiero-wania karnego przewiduje insty-tucję przedstawienia zarzutu. Przesłanki przedstawienia zarzutu mogą pojawić się dopiero po jakimś czasie od wszczęcia postępowania przygotowawczego, w miarę wzbogacania wiedzy organu ścigania o sprawcy czynu. Ale może się zdarzyć i tak, że wykrycie czynu nastąpi jednocześnie z wykryciem sprawcy (np.

zatrzymanie na gorącym uczynku).

Obowiązek wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów pojawia się z chwilą uzyskania danych uzasadniających podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba. W takim wypadku organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ma obowiązek:

1) sporządzić postanowienie o przedstawieniu zarzutów, 2) ogłosić je podejrzanemu,

3) przesłuchać go.

Wymienione czynności w literaturze określane są jako czynności zasadni-cze (obligatoryjne) instytucji przedstawienia zarzutów.

Od obowiązku przedstawienia postanowienia i przesłuchania podejrzane-go można odstąpić, jeżeli nie jest to możliwe z powodu jepodejrzane-go ukrywania się lub nieobecności w kraju (art. 313 § 1 k.p.k.). Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera określenie podejrzanego, czynu i jego kwalifikację prawną (art. 313 § 2 k.p.k.). Fakultatywnie na czynność stawiania zarzutów dodatkowo składają się (czynności uzupełniające) pouczenie podejrzanego o prawie żąda-nia podażąda-nia mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzeżąda-nia uzasadnieżąda-nia na piśmie. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni (art. 313 § 3 k.p.k.).

Nowelizacja konsekwentnie do zmiany proponowanej w art. 321 § 1 k.p.k. wprowadza do art. 313 § 3 k.p.k., w miejsce zapoznania, zaznajomienie z materiałami śledztwa.

Od opisanego powyżej schematu czynności prawo karne procesowe przewiduje jednak kilka wyjątków. Modyfikację czynności przewiduje instytu-cja dochodzenia w niezbędnym zakresie, która zezwala na przesłuchanie w charakterze podejrzanego osoby, co do której nie sporządzono postanowie-nia, a jedynie poprzestano na ustnym poinformowaniu o treści zarzutu wpi-sanego do protokołu (art. 308 § 2 k.p.k.). Ogólne uprawnienie do rezygnacji z obowiązku sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów zakłada także dochodzenie skrócone (art. 325g k.p.k.), które zezwala na odstąpienie

18 D. Tarnowska, Instytucja przedstawienia zarzutów w polskim procesie karnym, Szczecin 2013.

od sporządzenia postanowienia zarzutów oraz postanowienia o zamknięciu do-chodzenia, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany (art. 325g § 1 k.p.k.). W takim wypadku przesłuchanie osoby podejrzanej rozpoczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Od chwili rozpoczęcia czynności osobę taką uważa się za podejrzanego (art. 325g § 2 k.p.k.). Dodatkowym uregulowaniem o charakterze gwarancyjnym dla podej-rzanego jest wymóg, aby umożliwić mu przygotowanie się do obrony, a zwłasz-cza ustanowienie lub wyznaczenie obrońcy (art. 325g § 3 k.p.k.). Modyfikacje czynności stawiania zarzutu przewidują także przepisy regulujące postępowa-nie przyspieszone. Przewidziany w nim model czynności dochodzenia zakłada, że czynności dochodzenia prowadzonego w sprawach rozpoznawanych w trybie przyspieszonym można ograniczyć do przesłuchania osoby podejrzanej w cha-rakterze podejrzanego oraz zabezpieczenia dowodów w niezbędnym zakresie (art. 571c § 1 zd. 1 k.p.k.). Podejrzanego w takich wypadkach poucza się o jego uprawnieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74‒75 k.p.k. oraz art. 138‒139 k.p.k.