Stosowanie środków przymusu w postępowaniu przygotowawczym przygotowawczym

Niekiedy przeprowadzenie czynności dowodowej będzie łączyło się ze stosowa-niem przymusu. Z takimi sytuacjami będziemy mieli do czynienia w przypadku czynności określanych w literaturze jako przymusowe wykonanie czynności procesowych, a konkretnie jako przymusowe poszukiwanie, wydobycie i odebranie dowodów przestępstwa²¹. Do takich czynności należy przymu-sowe dokonanie oględzin ciała (art. 192 § 2 k.p.k.), przymuprzymu-sowe ode-branie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze ma-jątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody (art. 271 § 5 k.p.k.). W celu wykrycia lub zatrzymania albo przymuso-wego doprowadzenia osoby podejrzanej, a także w celu znalezienia rzeczy mo-gących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym można dokonać przeszukania pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub mienione rzeczy tam się znajdują (art. 219 § 1 k.p.k.). W celu znalezienia wy-żej wymienionych rzeczy i pod warunkiem określonym w tym przepisie można też dokonać przeszukania osoby, jej odzieży i podręcznych przedmio-tów (art. 201 § 2 k.p.k.). W celu zabezpieczenia dowodu, niezależnie od woli

20 Z. Łukasz, Planowanie postępowania przygotowawczego [w:] IV Dni Kryminalistyki Wydziału Prawa i Ad-ministracji Uniwersytetu Rzeszowskiego, M. Wędrychowicz (red. i wstęp), Rzeszów 2010, s. 125‒133.

21 K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013, s. 464.

osoby, wobec której czynność jest wykonywana, można dokonać zatrzymania korespondencji i przesyłek (art. 218 § 1 k.p.k.). Po wszczęciu postępowa-nia sąd na wniosek prokuratora może zarządzić kontrolę i utrwalanie treści rozmów telefonicznych (podsłuch procesowy) w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa (art. 237 § 1 k.p.k.). Istotą przymusu stosowanego przy wyko-naniu dwóch ostatnich czynności jest ich realizacja bez wiedzy podmiotu, wobec którego czynność jest wykonywana. W obu przypadkach ogłoszenie postanowienia o kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych osobie, której ono dotyczy, może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy (art. 218 § 2 i art. 239 § 1 k.p.k.). W toku postępowania przygotowawczego można także za pomocą przymusu dokonać czynności (zabezpieczenie majątko-we) służącej zabezpieczeniu możliwości wykonania orzeczenia za przestępstwo, za które można orzec grzywnę lub świadczenie pieniężne albo w związku z któ-rym można orzec przepadek lub środek kompensacyjny (art. 291 § 1 k.p.k.).

W celu zapewnienia realizacji celów postępowania wobec osoby podej-rzanej może być dokonane zatrzymanie osoby. Policja ma bowiem prawo za-trzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym (art. 244 § 1 k.p.k.).

Zatrzymanie osoby podejrzanej powinno także nastąpić w celu zapobieżenia możliwości ponownego popełnienia przez nią przestępstwa z użyciem przemocy przeciwko osobie wspólnie zamieszkującej (art. 244 § 1a i § 1b k.p.k.).

Prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej albo podejrzanego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie stawią się na wezwanie w celu przeprowadzenia z ich udziałem czynności, o których mowa w art. 313 § 1 lub art. 314, albo badań lub czynności, o których mowa w art. 74 § 2 lub 3, lub gdy mogą w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie (art. 247 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k.). Niekiedy udział w czynnościach postępowania przygotowawczego może być także wymuszony za pomocą kar porządkowych. Na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez na-leżytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynno-ści przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokoczynno-ści do 10 000 złotych (art. 285 § 1 k.p.k.). W przypadkach szczególnych, ze względu na wpływ na przebieg czynności, kara porządkowa może być nałożona także na obrońcę lub pełnomocnika. Nałożenie pieniężnej kary porządkowej może także nastąpić wobec osoby, która bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty, złożenia przyrzeczenia, wydania przedmiotu, dopełnienia obowiązków poręczyciela albo spełnienia in-nego ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania, jak również do przed-stawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej

niemającej osobowości prawnej obowiązanej udzielić pomocy organowi prowa-dzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wy-znaczonym terminie (art. 287 § 1 k.p.k.). W postępowaniu przygotowawczym karę pieniężną, na wniosek prokuratora, nakłada sąd rejonowy, w którego okrę-gu prowadzi się postępowanie (art. 285 § 1a k.p.k.).

Wobec świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty można ponadto za-rządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie, przy czym wobec bie-głego, tłumacza i specjalisty zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie stosuje się tylko wyjątkowo (art. 285 § 2 k.p.k.). W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni (art. 287 § 2 k.p.k.).

Aresztowanie należy uchylić, jeżeli osoba aresztowana spełni obowiązek albo postępowanie przygotowawcze lub postępowanie w danej instancji ukończono (art. 287 § 3 k.p.k.). Pieniężnej kary porządkowej ani aresztowania nie stosuje się do stron, ich obrońców i pełnomocników, a w zakresie kary za niedopełnienie obowiązku wydania rzeczy ‒ także do osób, które mogą się uchylić od złożenia zeznań (art. 287 § 4 k.p.k.).

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego zakłada zmianę art. 285 § 1 k.p.k. po-legającą na redukcji maksymalnej wysokości wymierzanej kary pieniężnej do kwoty 3000 zł. Z kolei art. 287 § 2 k.p.k. zostaje wzbogacony o rozwiązania dające możliwość orzekania kary porządkowej tymczasowego aresztowania do 30 dni odpowiednio w ra-zie uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postępowanie, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, o którym mowa w art.

285 § 2 (zatrzymanie i doprowadzenie biegłego, tłumacza i specjalisty), nie jest wy-starczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby wezwanej.

Użycie przymusu w celu zabezpieczenia celów postępowania przy-gotowawczego ma miejsce także w ramach środków zapobiegawczych stosowanych wobec podejrzanego. Środki zapobiegawcze stosuje się w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa.

Można jednak je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo (art. 249 § 1 k.p.k.).

Do środków zapobiegawczych zaliczamy: tymczasowe aresztowanie, poręczenia (majątkowe, społeczne, osoby godnej zaufania), dozór Policji, nakaz opuszcze-nia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazy wymienione w art.

276 k.p.k. (zawieszenie w czynnościach służbowych, zakaz wykonywania zawo-du albo zakaz prowadzenia pojazdów), a także zakaz opuszczania kraju i zatrzy-manie dokumentu (art. 277 § 1 k.p.k.).

Tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można sto-sować, jeżeli zachodzi:

1) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wte-dy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,

2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszy-wych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał po-stępowanie karne (art. 258 § 1 k.p.k.).

Wobec oskarżonego, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub występ-ku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co naj-mniej 8 lat albo którego sąd I instancji skazał na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata, obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania, uza-sadniające stosowanie środka zapobiegawczego, mogą wynikać także z suro-wości grożącej oskarżonemu kary (art. 258 § 2 k.p.k.). Środek zapobiegawczy można wyjątkowo zastosować także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszech-nemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (art. 258 § 3 k.p.k.).

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego modyfikuje art. 258 § 2 k.p.k. poprzez wprowadzenie możliwości orzekania tymczasowego aresztowania w stosunku do oskar-żonego skazanego w I instancji na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

Wymienione w ustawie przesłanki pozytywne stosowania środków zapo-biegawczych wskazują zatem, że oprócz zapewnienia możliwości przeprowa-dzania czynności o znaczeniu dowodowym oraz zabezpieczenia udziału podej-rzanego w postępowaniu sądowym, środki zapobiegawcze, tak jak i inne środki przymusu stosowane w trakcie postępowania przygotowawczego (zatrzymanie w celach prewencyjnych z art. 244 § 1a i § 1b k.p.k.), mają niekiedy służyć także zapobieganiu ponownemu popełnieniu przestępstwa (art. 258 § 3 k.p.k., art. 275a § 1 k.p.k., art. 276 k.p.k.), jak również zabezpieczeniu możliwości wykonania kary o charakterze majątkowym (art. 217 § 1 i art. 291 § 1 k.p.k.).

6. Dokumentowanie czynności postępowania przygotowawczego