Redukcje postępowania przygotowawczego

Zarówno systematyka określona przez Kodeks postępowania karnego, jak i wy-rażona w przepisach określających istotę dochodzenia wykazują, iż jest ono zmodyfikowaną (uproszczoną) formą postępowania przygotowawczego. Prze-jawem redukcji (uproszczenia) jest przede wszystkim powierzenie możliwości

prowadzenia dochodzenia samodzielnie przez organy nieprokuratorskie. Dalsze modyfikacje pojawiają się w postanowieniu o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru, umorzeniu dochodzenia i o jego zawieszeniu może wydać prowadzący dochodzenie i nie wymagają one zatwierdzenia przez prokuratora, z wyjątkiem postanowienia o umorzeniu postępowania przeciwko osobie oraz postanowienia o zawieszeniu dochodzenia (art. 325e § 2 k.p.k.). Przejawem modyfikacji formalizmu wyda-wanych postanowień jest także możliwość sporządzenia wspólnego protokołu z przyjęcia ustnego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, przesłucha-nia w charakterze świadka zawiadamiającego, wniosku o ściganie (art. 304a k.p.k.). We wspólnym protokole sporządzonym w trybie art. 304a k.p.k. można także umieścić postanowienia o wszczęciu dochodzenia, odmowie dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru oraz o umorzeniu do-chodzenia i jego zawieszeniu (art. 325e § 1 zd. 2 k.p.k.). Odformalizowaniem decyzji o odmowie lub o umorzeniu dochodzenia jest zezwolenie na odstąpienie od obowiązku sporządzania pisemnych uzasadnień decyzji na rzecz ustnego podania najważniejszych powodów rozstrzygnięcia (art. 325e § 1 k.p.k.). Re-dukcje i modyfikacje postępowania przygotowawczego przyjmują także postać konkretnych rozwiązań zezwalających organom ścigania na upraszczanie lub całkowitą rezygnację z przeprowadzenia pewnych czynności.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego przewiduje modyfikację art. 325e § 2 k.p.k. przywracającą obowiązek zatwierdzania przez prokuratora wszystkich postano-wień prowadzącego dochodzenie z wyjątkiem postanopostano-wień o jego wszczęciu i o umo-rzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.

Jedną z redukcji jest przewidziane w art. 325f tzw. dochodzenie reje-strowe, w literaturze określane także jako umorzenie rejestrowe. Przewidziane w nim rozwiązanie zezwala na wydanie decyzji o umorzeniu sprawy i wpisa-niu do rejestru przestępstw, jeżeli prowadzone przez co najmniej 5 dni docho-dzenie lub dochodocho-dzenie zabezpieczające (dochodocho-dzenie w niezbędnym zakresie) nie stworzyły dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych. W takim wypadku ustawa zezwala na wydanie posta-nowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru (art. 325f § 1 k.p.k.). Umorzenie dochodzenia nie powinno jednak oznaczać całkowitego braku aktywności wykrywczej organów ścigania. Z założenia bowiem, przyjmu-je się, iż umorzenie następuprzyjmu-je z powodu braku perspektyw wykrycia sprawcy za pomocą czynności procesowych. Nie stoi to na przeszkodzie podejmowaniu czynności wykrywczych o charakterze nieprocesowym, a więc czynności opera-cyjno-rozpoznawczych. Zgodnie bowiem z art. 325f § 2 k.p.k. po wydaniu po-stanowienia Policja prowadzi czynności w celu wykrycia sprawcy i uzyskania do-wodów na podstawie innych przepisów. W tym wypadku mowa jest o przepisach ustawy o Policji, które zezwalają na wykrywanie przestępstw i ich sprawców za pomocą czynności operacyjno-rozpoznawczych. Z chwilą ujawnienia danych

pozwalających na wykrycie sprawcy Policja wydaje postanowienie o podjęciu dochodzenia na nowo.

Inną z form redukcji przewidzianych w ramach dochodzenia jest występu-jące w art. 325g k.p.k. tzw. dochodzenie skrócone. Według jego założeń do-chodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podsta-wy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania. Należy jednak dokonać czynności zamknięcia postępowania oraz czynności przewidzia-nych w art. 321 § 1‒5 k.p.k. i w art. 325g § 2 k.p.k., przesłuchać podejrzane-go i pokrzywdzonepodejrzane-go oraz przeprowadzić i utrwalić w protokołach czynności, których nie będzie można powtórzyć. Utrwalenie innych czynności dowodowych następuje w formie protokołu skróconego, ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności (art. 325h k.p.k.).

Możliwość dokonania redukcji zakresu prowadzonego postępowania przy-gotowawczego (a więc też dochodzenia) istnieje w związku z rozwiązaniami zawartymi w art. 335 k.p.k. (skazanie bez rozprawy). Jeżeli bowiem oskarżo-ny przyznaje się do wioskarżo-ny, a w świetle jego wyjaśnień okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości, a jego postawa wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte, można zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności (art. 335 § 1 k.p.k.). Czynności dowodowe mogą być dokonane tylko w niezbędnym zakresie, gdy zachodzi potrzeba oceny wiarygodności złożonych wyjaśnień. W niezbędnym zakresie należy także przeprowadzić czynności, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem (art. 335 § 1 zd. 3 k.p.k.).

Możliwość dokonania modyfikacji dochodzenia przewidują także przepi-sy regulujące przebieg postępowania prowadzonego w trybie przyspie-szonym. Postępowanie przyspieszone może być prowadzone w sprawie o każ-dy czyn ścigany z urzędu, co do którego może być prowadzone dochodzenie (art. 517b § 1 k.p.k.). Postępowanie przyspieszone jest trybem obligatoryjnym w sprawach o czyny z art. 59‒61 u. o bezpieczeństwie imprez masowych¹⁹. Ponadto tryb przyspieszony może być uruchomiony w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli miało ono charakter chuligański (art.

517b § 2 k.p.k.). Możliwość wprowadzenia trybu przyspieszonego w sprawach o czyny ścigane z oskarżenia prywatnego jest drugim, obok interwencji proku-ratora z uwagi na uzasadniony interes społeczny, przykładem ścigania z urzędu przestępstwa prywatnoskargowego.

Zasadniczym rozwiązaniem mającym decydujący wpływ na kształt po-stępowania przygotowawczego prowadzonego w trybie przyspieszonym jest regulacja ograniczająca termin prowadzenia czynności do 48 godzin od chwili ujęcia sprawcy czynu do czasu doprowadzenia przez Policję do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym (art. 517b § 1 k.p.k.). Dochodzenie w takim wypadku można ograniczyć do przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego oraz zabezpieczenia dowodów

19 Ustawa z dnia 20 marca 2009 roku o bezpieczeństwie imprez masowych, Dz.U. z 2009, Nr 62, poz. 504.

w niezbędnym zakresie. W praktyce więc postępowanie przyspieszone przyjmu-je postać dochodzenia w niezbędnym zakresie.

W toku dochodzenia prowadzonego w trybie przyspieszonym czynności związanych z wydaniem postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz czynności zamknięcia postępowania można nie dokonywać (art. 517c § 1 zd. 2 k.p.k.).

Podejrzanego poucza się o jego uprawnieniach:

– do składania wyjaśnień,

– do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytanie, – do korzystania z pomocy obrońcy,

– do złożenia wniosku o dobrowolne poddanie się karze z art. 338a k.p.k., – a także o możliwości złożenia przez prokuratora wniosku z art. 335 § 1

k.p.k. o skazanie bez rozprawy,

– oraz o obowiązkach z art. 74‒75 k.p.k., a także 138‒139 k.p.k.

Pouczenie to należy wręczyć podejrzanemu na piśmie za potwierdzeniem odbioru (art. 517c § 2 zd. 2 k.p.k.).

Postępowanie przyspieszone jest też jedynym trybem, którego rozpozna-nie przez sąd może uruchomić samodzielrozpozna-nie Policja. W razie zaistrozpozna-nienia podstaw do skierowania sprawy do sądu Policja sporządza stosowny wniosek o rozpo-znanie sprawy przez sąd w trybie przyspieszonym i przekazuje go sądowi wraz ze zgromadzonym materiałem dowodowym, zawiadamiając o tym niezwłocznie prokuratora. Wniosek taki zastępuje akt oskarżenia.

W zakresie czynności przedsądowych postępowania przyspieszonego Po-licja uzyskała niemal pełną samodzielność. W trakcie prowadzonych czynności dochodzenia Policja samodzielnie może dokonać porozumień dających podsta-wę do wystąpienia z wnioskiem o skazanie bez rozprawy (art. 335 § 1 k.p.k.) oraz przyjąć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określo-nej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka kompensacyjne-go bez przeprowadzenia postępowania dowodowekompensacyjne-go (art. 338a k.p.k.). W takim wypadku jednak Policja jest zobowiązana przedstawić wniosek o rozpoznanie sprawy prokuratorowi do zatwierdzenia. Prokurator może odmówić zatwierdze-nia wniosku, podejmując decyzję co do dalszego toku sprawy. W przypadku zatwierdzenia prokurator może sam dołączyć wniosek o skazanie bez przepro-wadzenia rozprawy z art. 335 § 1 k.p.k. (art. 517d § 2 k.p.k.).

Nowelizacja przewiduje pewną korektę art. 517 § 2 k.p.k. zakładającą, iż zatwierdza-jąc wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym, można też dołączyć do niego wniosek, o którym mowa w art. 335 § 2, albo wystąpić z wnioskiem, o którym mowa w art. 335 § 1 k.p.k.

Problem zakresu i form postępowania przygotowawczego pojawia się tak-że w związku z postępowaniem w sprawie o przestępstwa ścigane z oskar-żenia prywatnego. Zasadniczo przyjmuje się, iż ściganie przestępstw pry-watnoskargowych rozpoczyna się wniesieniem skargi do sądu. W pewnych wypadkach przyjmuje się jednak, iż obywatel pozbawiony możliwości, którymi dysponują organy ścigania, nie będzie w stanie ustalić danych niezbędnych do

uruchomienia postępowania sądowego poprzez sporządzenie i wniesienie skar-gi zasadniczej. Sytuacja taka zachodzi bądź to z uwaskar-gi na jego nieporadność, bądź z uwagi na istniejące ograniczenia prawne uniemożliwiające dokonanie przez pokrzywdzonego ustaleń pozwalających na skuteczne sporządzenie skargi zasadniczej.

W pierwszym przypadku przyjmuje się, iż sytuacja faktyczna obywatela wymaga, aby organ państwa udzielił mu pomocy prawnej z uwagi na uzasad-niony interes społeczny. Przyjmuje ona postać ingerencji prokuratora w tryb ścigania przestępstw prywatnoskargowych. Tylko i wyłącznie prokurator może zdecydować o uruchomieniu ścigania z urzędu czynu wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego i może to uczynić jedynie ze względu na uzasadniony interes społeczny. Jeżeli jego ingerencja przyjmuje postać wszczęcia postępowania, prokurator wszczyna w sprawie dochodzenie.

W drugim przypadku, gdy pokrzywdzony nie ma prawnej możliwości samodziel-nego dokonania ustaleń niezbędnych do skuteczsamodziel-nego sporządzenia prywatsamodziel-nego aktu oskarżenia, może on zwrócić się z ustną bądź pisemną skargą do Policji.

Policja w takiej sytuacji, przyjmując skargę przeprowadza czynności niezbędne do zabezpieczenia dowodów, a następnie przesyła skargę do sądu (art. 488 § 1 k.p.k.).

4. Czynności dowodowe w postępowaniu przygotowawczym Przemodelowanie celów postępowania przygotowawczego w kierunku zakłada-jącym, iż jednym z celów jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie do-wodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowa-dzenie ich przed sądem (art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.), skutkuje ‒ tak jak na tle poprzednio obowiązującego stanu prawnego ‒ obowiązkiem poszukiwania do-wodów przez organy ścigania. Zasadniczo bowiem sąd w postępowaniu rozpo-znawczym nie jest podmiotem uprawnionym do poszukiwania i przeprowadzania dowodów, gdyż obowiązkiem dowodzenia w postępowaniu pierwszoinstancyj-nym są strony postępowania (art. 167 § 1 zd. 1 k.p.k.). Sąd jest podmiotem uprawnionym do przeprowadzenia dowodu jedynie w razie niestawiennictwa strony, na wniosek której dowód został dopuszczony, a także w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami (art. 167 § 1 zd. 1 k.p.k.). Powyższa regulacja nie zmienia jednak faktu, że postępowanie przy-gotowawcze musi doprowadzić do zgromadzenia odpowiedniej podsta-wy dowodowej, za pomocą której oskarżyciel będzie w stanie podsta-wykazać zasadność skierowania sprawy do sądu albo zakończyć postępowanie.

Jakkolwiek w chwili obecnej uznaje się, iż zabezpieczony materiał postępowa-nia przygotowawczego ma przede wszystkim służyć oskarżycielowi, nie sposób nie dostrzec, że oskarżyciel publiczny jako działający w imieniu państwa rów-nież ma obowiązek wyjaśnienia sprawy po to, aby podjąć prawidłową decyzję o sposobie zakończenia postępowania. W obu wypadkach prokurator wykazuje

zasadność przyjętej przez siebie hipotezy przebiegu zdarzenia w oparciu o usta-lony przez niego stan faktyczny. W przypadku aktu oskarżenia lub innej skargi zasadniczej nierzetelne zweryfikowanie podstawy dowodowej będzie skutkowało nieskutecznością wniosków dowodowych przeprowadzanych podczas rozprawy.

Nietrafność zaproponowanych tez dowodowych oraz dowodów na ich poparcie doprowadzi do uniewinnienia oskarżonego. Także w przypadku decyzji o umo-rzeniu postępowania sporządzone uzasadnienie powinno zawierać wskazanie przekonywującej podstawy dowodowej decyzji. Błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę faktyczną decyzji o umorzeniu także może spowodo-wać uchylenie decyzji na skutek wniesionego zażalenia. Można zatem przyjąć, iż mimo deklarowanych zmian w modelu postępowania przygotowawczego na organach prowadzących postępowanie przygotowawcze nadal spoczywa obo-wiązek zgromadzenia i zabezpieczenia materiału dowodowego w pierwszym stadium postępowania karnego.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego przywraca uprzednie brzmienie art. 297

§ 1 pkt 5 k.p.k. wskazujące, iż jednym z celów postępowania przygotowawczego ma być zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu.

W ślad za dokonaną zmianą zmienia się także treść art. 167 k.p.k., który przywraca rozwiązanie polegające na przyznaniu organom procesowym prawa inicjatywy dowodo-wej na równi ze stronami zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym.

Z chwilą wszczęcia postępowania każda czynność zmierzająca do zwery-fikowania przestępnego charakteru zdarzenia będącego przedmiotem postępo-wania jest czynnością dowodową. Wprowadzenie dowodu do procesu karnego w stadium postępowania przygotowawczego przyjmuje postać czynności fak-tycznej (np. przesłuchanie, oględziny miejsca zdarzenia). Wyjątkowo niektóre z czynności dowodowych postępowania przygotowawczego wymagają wydania postanowienia sądu lub prokuratora, tak jak np. przesłuchanie świadka, co do okoliczności objętych klauzulą „zastrzeżone” i „poufne” lub stanowiących ta-jemnicą zawodową lub służbową (art. 180 § 1 k.p.k.), przesłuchanie świadka w warunkach umożliwiających jego anonimizację (art. 184 § 1 k.p.k.) czy do-wód z opinii biegłego (art. 194 k.p.k.).

Zgodnie z obowiązkiem wynikającym z zasady legalizmu poszukiwanie, wykrycie i zabezpieczenie dowodów w postępowaniu przygotowawczym jest obo-wiązkiem organów ścigania. Organy procesowe mają obowiązek wyjaśnie-nia, czy w sprawie zachodzą podstawy do skierowania sprawy do sądu z aktem oskarżenia lub innym żądaniem, czy też zachodzi konieczność zakończenia postępowania w inny sposób. Dlatego większość czynno-ści o znaczeniu dowodowym w postępowaniu przygotowawczym odby-wa się z własnej inicjatywy organu ścigania (z urzędu). Niekiedy obo-wiązek przeprowadzenia przez organ ścigania konkretnej czynności dowodowej wynika wprost z przepisu ustawy, jak np. zebranie danych osobopoznawczych (art. 213 k.p.k.), wywiad środowiskowy (art. 214 § 2 k.p.k.), dowód z biegłych psychiatrów na okoliczność stanu zdrowia psychicznego podejrzanego (art. 202

§ 1 k.p.k.) lub biegłego psychologa co do preferencji seksualnych podejrzane-go (art. 202 § 3 k.p.k.). Nie wyklucza to jednak inicjatywy dowodowej stron postępowania przygotowawczego. Z wnioskiem o przeprowadzenie czynności dowodowej może bowiem wystąpić zarówno pokrzywdzony, jak i podejrzany (art. 300 § 1 i § 2 k.p.k. oraz art. 315 § 1 k.p.k.). W każdym przypadku stronom postępowania nie można odmówić udziału w czynności przez nich zawnioskowa-nej (art. 315 § 1 k.p.k.), czynności niepowtarzalzawnioskowa-nej (art. 316 § 1 k.p.k.) oraz czynności obejmującej przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego albo instytucji naukowej lub specjalistycznej (art. 318 k.p.k.). Stronom i ich przedstawicielom procesowym (obrońcy lub pełnomocnikowi) należy także umożliwić na ich żąda-nie udział w innych czynnościach postępowania przygotowawczego (art. 317 § 1 k.p.k.). Odmowa przeprowadzenia dowodu na wniosek może nastąpić jedynie w przypadkach wymienionych w art. 170 § 1 k.p.k.

Nowelizacja przewiduje rozszerzenie zakresu informacji gromadzonych w ramach usta-leń osobopoznawczych opisanych w art. 213 § 1 k.p.k. Zgodnie z nowelizacją wobec oskarżonego będącego funkcjonariuszem publicznym w chwili popełnienia czynu lub w czasie postępowania należy ponadto zabrać dane dotyczące przebiegu służby pu-blicznej, wyróżnień oraz ukarań dyscyplinarnych. Nowelizacja przewiduje także zmianę art. 213 § 1a k.p.k. poprzez ograniczenie obowiązku dostarczania jedynie do przypad-ków uzasadnionych potrzebą postępowania. Dalsza zmiana przepisu sprowadza się do zaadresowania obowiązku uzyskiwania informacji wprost do prokuratora, innego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze lub sądu.

Gromadzenie dowodów rozpoczyna się z chwilą przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Wstępne wykrycie i zabezpieczenie dowodów może również nastąpić przed wszczęciem postępowania w trakcie prowadzenia czyn-ności operacyjno-rozpoznawczych lub kontrolnych. Dokumentacja przeprowa-dzonych czynności może zostać dołączona do wniosku o wszczęcie postępowa-nia karnego lub do samodzielnej decyzji organu uprawnionego do prowadzepostępowa-nia postępowania przygotowawczego (art. 393 § 1 zd. 1 k.p.k.). Z reguły więc pierwsza informacja o przestępstwie pozwala zidentyfikować źródła dowodo-we oraz przyjąć wstępną hipotezę przebiegu czynu objętego zawiadomieniem.

W niektórych przypadkach pierwszym źródłem dowodowym będzie wobec tego pokrzywdzony lub bezpośredni świadkowie popełnienia czynu. W przypadku za-trzymania sprawcy na gorącym uczynku popełnienia czynu zabronionego (art.

244 k.p.k.) pierwszą czynnością będzie przesłuchanie osoby podejrzanej po-przedzone ustnym pouczeniem o treści zarzutu oraz oględziny miejsca zdarze-nia. Zdarzają się jednak także sytuacje, gdy pierwszą czynnością są oględziny miejsca zdarzenia oraz np. oględziny zwłok (art. 209 § 1 k.p.k.). W przypadku gdy w postępowaniu przygotowawczym okaże się, że stwierdzenie okoliczno-ści mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomookoliczno-ści specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych (art. 193 § 1 k.p.k.). Do takich okoliczności należy przeprowadzenie opinii z zakresu balistyki, medycyny sądowej, psychiatrii i psychologii, wiarygodności dokumentów czy opinia pismo-znawcza. W każdym przypadku pierwsza wiarygodna informacja o przestępstwie

nakazuje przyjąć prawdopodobne wersje zdarzenia (czyn w znaczeniu hipote-tycznym) i podjąć czynności mające na celu ich rzetelną weryfikacje. Szcze-gólnie pomocne w takich wypadkach są zidentyfikowane przez kryminalistykę metody popełniania poszczególnych typów przestępstw (tzw. modus operandi).

Dzięki nim organ prowadzący postępowanie, identyfikując czyn, ma możliwość ustalenia prawdopodobnej wersji jego popełnienia i tym samym wskazania kierunków poszukiwania śladów (dowodów). W sprawach szczególnie skompli-kowanych organy ścigania opracowują szczegółowy plan śledztwa zawierają-cy wskazanie konkretnych czynności i postępowania przygotowawczego oraz kolejność ich przeprowadzenia²⁰. Wejście w życie nowelizacji wprowadzi-ło istotną zmianę w postaci wyłączenia zakazu dokonywania dalszych czynności procesowych przez organy ścigania po zakończeniu postę-powania przygotowawczego. W chwili obecnej bowiem dodany nowelą art.

404a k.p.k. zezwala oskarżycielowi publicznemu na dokonanie niezbędnych czynności w celu przedstawienia dowodów przed sądem również w czasie prze-rwy albo odroczenia rozprawy. Prokurator w takim wypadku może także zlecić dokonanie niezbędnych czynności przez Policję.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 2016 roku zakłada całkowitą likwidację art. 404a k.p.k.

5. Stosowanie środków przymusu w postępowaniu