SĄDOWE POSTĘPOWANIA ROZPOZNAWCZE
A. Odczytywanie protokołów wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadków W trakcie przewodu sądowego generalnie obowiązuje zasada bezpośredniości
Zgodnie ze składającymi się na nią trzema wyróżnianymi dyrektywami sąd po-winien opierać swe ustalenia na dowodach przeprowadzanych w trakcie roz-prawy, dowody te powinny być przeprowadzane bezpośrednio przed sądem orzekającym w danej sprawie, a nadto ‒ sąd powinien korzystać przede wszyst-kim z dowodów pierwotnych9. Jak łatwo dostrzec, wszystkie przewidziane we współczesnym procesie karnym instytucje polegające na konsensualnym spo-sobie załatwiania sprawy karnej, w tym ‒ orzekanie na posiedzeniu (art. 335 k.p.k., art. 338a k.p.k. i art. 387 k.p.k.) ‒ stanowią odstępstwo od tej zasady, gdyż sąd, wydając wyrok, opiera się w tych przypadkach na dowodach prze-prowadzanych w toku postępowania przygotowawczego. Niemniej, niezależnie od tych przypadków, w Kkodeksie postępowania karnego przewidziano jeszcze inne przypadki, które także stanowią odstępstwo od zasady bezpośredniości.
9 Zob. K. Marszał, Proces karny…, s. 108 i nast.
Należą do nich m.in. te sytuacje, w których zachodzi potrzeba lub możliwość odczytywania wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka.
Obowiązująca od dnia 1 lipca 2015 roku nowelizacja wraz z rozszerze-niem kontradyktoryjności postępowania sądowego wprowadziła m.in. zasadę, iż to nie sąd, jak to miało miejsce dotychczas, ale strona przesłuchująca daną osobę dokonuje również czynności odczytania jej wcześniejszej zaprotokołowanej relacji. Przy czym jest to możliwe tylko w razie zaistnienia przesłanek dla takiego sposobu przeprowadzenia omawianej czynności dowo-dowej. W przypadku stwierdzenia zaistnienia takiej przesłanki do odczytania wcześniejszej relacji osoby przesłuchiwanej (jej wyjaśnień lub zeznań) strona, która dokonuje przesłuchania, może – powołując się na jedną z tych okoliczno-ści – oświadczyć, iż zamierza odczytać owe wcześniej złożone wyjaśnienia lub zeznania. Wówczas sąd traktuje tę wypowiedź jako swoisty wniosek dowodowy i odbiera od pozostałych stron i ich przedstawicieli oświadczenia w kwestii spo-sobu załatwienia tego wniosku (art. 367 k.p.k.). Jeśli nikt się temu nie sprze-ciwia, strona przesłuchująca dokonuje odczytania protokołu. Jeżeli natomiast zgłoszony został sprzeciw – sąd rozstrzyga kwestię odczytywania w drodze po-stanowienia. W razie uznania przez sąd, iż nie zachodzi przesłanka do odczyta-nia wcześniejszych wyjaśnień lub zeznań, wydane zostanie postanowienie o od-daleniu wniosku dowodowego z uwagi na niedopuszczalność przeprowadzenia w taki sposób dowodu (art. 170 § 1 pkt 1 k.p.k.).
Od wejścia w życie z dniem 1 lipca 2015 roku zmian w procedurze karnej jako wyjątek przewidziano możliwość odczytywania wyjaśnień lub ze-znań przez sąd, a nie przez przesłuchującą stronę. Pierwszą z tych sytu-acji jest „wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami”, gdy członek składu orzekającego dostrzega potrzebę zadania pytania przesłuchi-wanej osobie (art. 171 § 2 k.p.k.). Druga sytuacja, równie wyjątkowa według tej regulacji, w której sąd (a nie strona) będzie odczytywać wcześniejszą za-protokołowaną relację osoby, dotyczy przesłuchania osoby przez sąd, w tym także w następstwie dowodu przeprowadzonego z urzędu (art. 167 § 1 zd. 2 i 3 k.p.k.) oraz w postępowaniu sądowym, które nie było wszczęte z inicjatywy strony (art. 167 § 2 k.p.k.).
W efekcie wprowadzonych nowelizacją z dnia 8 stycznia 2016 roku zmian dotyczących treści art. 389 k.p.k., art. 391 i nast. k.p.k. następuje powrót do rozwiązań obowiązu-jących do dnia 30 czerwca 2015 roku, a tym samym, w razie zaistnienia ku temu prze-słanek, to nie strona będzie odczytywała stosowne dokumenty procesowe stanowiące materiał dowodowy, ale przewodniczący składu orzekającego.
Odczytaniu podlega nie cały protokół, a jedynie protokół „w odpowiednim zakresie” (art. 389 § 1 k.p.k.) lub „niezbędnym zakresie” (art. 389 § 2 k.p.k., art. 391 § 1 i § 1a k.p.k.10), np. w części odnoszącej się do istotnie zmienionych w trakcie rozprawy wyjaśnień oskarżonego.
10 Przepis art. 391 § 1a k.p.k. uchylony nowelą z dnia 8 stycznia 2016 roku.
Osobie obecnej na rozprawie i przesłuchiwanej, w przypadku której od-czytywane są wcześniejsze protokoły wyjaśnień lub zeznań, należy umożliwić ustosunkowanie się do odczytanych fragmentów. Czynność ta ma na celu usta-lenie aktualnego stanowiska takiej osoby co do wcześniej złożonej relacji albo wyjaśnienie sprzeczności pomiędzy wcześniejszą relacją a tą, która została za-protokołowana w trakcie przesłuchania przed sądem.
Odczytywanie wyjaśnień oskarżonego następuje w trzech grupach przypadków. Pierwsza z nich dotyczy sytuacji, gdy obecny na rozprawie oskar-żony w trakcie przesłuchania mającego miejsce w toku przewodu sądowego:
– oświadczy, że odmawia składania wyjaśnień, – wyjaśnia odmiennie niż poprzednio
– albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta (art. 386 k.p.k.).
W tych sytuacjach zachodzi możliwość odczytania wcześniejszych wyja-śnień oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Naj-częściej odczytywane są w ten sposób wyjaśnienia oskarżonego składane wcze-śniej w tej samej sprawie w postępowaniu przygotowawczym, gdy był on prze-słuchiwany w charakterze podejrzanego. Może się jednak zdarzyć, iż odczytany zostanie protokół przesłuchania tej osoby w charakterze oskarżonego przed sądem w tzw. poprzednim postępowaniu sądowym, zakończonym wydaniem wyroku, który został uchylony w postępowaniu odwoławczym, a sprawa ‒ prze-kazana do ponownego, toczącego się obecnie, postępowania. Odczytaniu mogą podlegać także wyjaśnienia danego oskarżonego składane w jakiejkolwiek innej sprawie w postępowaniu zarówno przygotowawczym, jak i sądowym. Ważne jest to, aby wyjaśnienia te miały znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy, w trakcie której mają one być odczytywane. Ostatecznie odczytywane mogą być wyjaśnienia składane w charakterze „oskarżonego” w jakimkolwiek innym po-stępowaniu toczącym się na podstawie ustawy. Bezspornie nie mogą być w tym przypadku odczytywane składane wcześniej relacje przez osoby przesłuchiwane w charakterze świadka. Sytuacja taka może mieć miejsce zarówno w przypadku przesłuchiwania danej osoby – aktualnego oskarżonego ‒ w charakterze świad-ka w tej samej sprawie, jak i w innej. Zaświad-kaz ten wyniświad-ka z faktu, iż zeznając jako świadek, osoba taka miała sankcjonowany odpowiedzialnością karną obowią-zek składania „prawdziwej” relacji, co pozostaje w jednoznacznej sprzeczności z przysługującym jej obecnie jako oskarżonemu prawem do obrony i możliwo-ścią prezentowania nieprawdziwych informacji.
Kolejnym przypadkiem, w którym zachodzi możliwość odczytywania wcze-śniej sporządzonych protokołów wyjaśnień oskarżonego, jest jego nieobecność na rozprawie. Odczytaniu podlegają również wyjaśnienia współoskarżonego, który zmarł.
W efekcie nowelizacji z dnia 8 stycznia 2016 roku, pomimo wyraźnej zmiany redakcyj-nej treści art. 389 k.p.k., nie uległ zmianie zakres zastosowania omawianego sposobu przeprowadzenia w postępowaniu sądowym dowodu z wyjaśnień oskarżonego. Wcze-śniejsze wyjaśnienia mogą więc być odczytywane w razie niestawiennictwa oskarżo-nego na rozprawie, jego oświadczenia o odmowie składania wyjaśnień, w przypadku złożeniu wyjaśnień odmiennych niż poprzednio albo złożenia oświadczenia, że nie pa-mięta on pewnych okoliczności, których dotyczy jego przesłuchanie.
Dosyć podobnie przedstawiają się przypadki odczytywania zeznań świadka w trakcie rozprawy. Tak jak w sytuacji oskarżonego ‒ strona prze-słuchująca może odczytywać zeznania świadka, który bezpodstawnie odmawia składania przed sądem zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświad-cza, iż pewnych okoliczności nie pamięta (art. 393 § 1 k.p.k.). Kolejna grupa przypadków odczytywania zeznań obejmuje te, w których świadek nie był obec-ny na rozprawie. Zaliczone do niej są: pobyt świadka za granicą, brak możli-wości doręczenia mu wezwania i jego niestawiennictwo na rozprawie z powodu nie dających się usunąć przeszkód. Do tej grupy zaliczony jest nadto przypa-dek, w którym, na wniosek prokuratora, przewodniczący zaniechał wzywania na rozprawę świadka mającego stwierdzić okoliczności, którym oskarżony nie zaprzecza, a nie są one na tyle doniosłe, aby niezbędne było bezpośrednie prze-słuchiwanie go w trakcie przewodu sądowego (art. 333 § 2 k.p.k.). Oprócz tego zachodzi możliwość odczytywania wcześniej złożonych zeznań przez świadka, który zmarł (art. 391 § 1a k.p.k.11).
Podobnie jak w przypadku odczytywania wyjaśnień oskarżonego, także i zakres przy-padków, w których w sprawie karnej możliwe jest odczytywanie zeznań świadka, nie uległ zmianie w wyniku nowelizacji z dnia 8 stycznia 2016 roku. Wprowadzone zmiany dotyczą przede wszystkim podmiotu odczytującego zeznania – protokoły odczytuje sąd, a nie strona.
Może zaistnieć sytuacja, gdy przestępstwo zostało popełnione przez wię-cej niż jednego sprawcę (tzw. współudział w przestępstwie – art. 18 § 1 k.k.).
Jednocześnie, najczęściej z powodów organizacyjnych związanych z prowadze-niem postępowania karnego, równolegle toczą się dwie lub więcej spraw o to samo przestępstwo i w jednej z takich spraw w charakterze świadka przesłu-chiwana jest osoba będąca oskarżonym o współudział w popełnieniu danego przestępstwa w innej sprawie. Świadkowi takiemu przysługuje m.in. prawo do odmowy składania zeznań w danej sprawie (art. 182 § 3 k.p.k.). Niemniej, bez względu na to, czy skorzysta on, czy też nie z tego prawa, w sprawie, w której występuje w charakterze świadka, można odczytywać złożone wcześniej przez niego wyjaśnienia w charakterze oskarżonego w postępowaniu przygotowaw-czym lub sądowym w tej lub innej sprawie. Możliwość odczytywania takich – uprzednio złożonych w charakterze oskarżonego (podejrzanego) wyjaśnień ‒ dotyczy także świadków, którzy bezpodstawnie odmawiają złożenia zeznań,
11 Przepis uchylony nowelą z dnia 8 stycznia 2016 roku.
zeznają odmiennie, niż wcześniej zeznawali lub wyjaśniali, albo powołują się na niepamięć odnośnie do pewnych okoliczności (art. 391 § 2 k.p.k.).
Niezależnie od wymienionych wyżej przypadków możliwe jest również od-czytywanie w trakcie przewodu sądowego protokołów przesłuchania świadków i oskarżonych, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub przed są-dem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy bezpośred-nie przeprowadzebezpośred-nie dowodu bezpośred-nie jest bezpośred-niezbędne, a żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia (art. 392 § 1 k.p.k.).
W przypadku protokołów przesłuchania świadka incognito, sporządzonych na zasadach określonych w art. 184 k.p.k., możliwość ich odczytania na rozpra-wie jest uzależniona m.in. od wyłączenia jawności rozprawy (art. 393 § 4 k.p.k.).
B. Odczytywanie oraz uznanie za odczytane pozostałych dokumentów