Strony procesowe

Stronami procesowymi są podmioty mające interes prawny w uzyska-niu korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia dotyczącego przedmiotu procesu.

Strony procesowe dzielimy na czynne, tj. te, które występują z określo-nym żądaniem, oraz bierne – przeciwko którym to żądanie jest skierowane.

Stroną czynną jest oskarżyciel. Jest to podmiot występujący do sądu z żądaniem ukarania określonej osoby za określone przestępstwo i popierający owo żądanie w toku procesu albo popierający oskarżenie

wniesione przez inny podmiot. Obowiązujący k.p.k. przewiduje trzech oskar-życieli. Są nimi: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarży-ciel prywatny.

Oskarżycielem publicznym jest zawsze organ państwa. Jest stroną proce-sową o szczególnym charakterze. Nie realizuje bowiem własnego interesu praw-nego, lecz występuje jako rzecznik państwa, broniący interesu społecznego.

Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.). Jego działalność w tej roli jest regułą, co powoduje, że nie wymaga ona szczególnego ustawowego upoważnienia. Inaczej rzecz się ma w przypadku innych oskarżycieli publicznych. Ich kompetencje muszą być wyraźnie wskazane w ustawie (art. 45 § 2 k.p.k.). W grupie innych oskarżycieli publicznych można wyróżnić dwie kategorie. Po pierwsze, są to inni oskarżyciele publiczni działający zamiast prokuratora. W tym wypadku wejście prokuratora do procesu sprawia, że zostają oni usunięci z postępowa-nia. Są to np.: organy Inspekcji Handlowej, organy Państwowej Inspekcji Sani-tarnej, urzędy skarbowe, inspektorzy kontroli skarbowej, Straż Graniczna, Straż Leśna, Państwowa Straż Łowiecka. Po drugie, występują inni oskarżyciele pu-bliczni działający zamiast lub obok prokuratora. W razie wstąpienia pro-kuratora do postępowania nie tracą oni swych uprawnień oskarżycielskich, czyli mogą pozostać w procesie. W tej kategorii mieszczą się organy uprawnione do ścigania przestępstw skarbowych wymienione w k.k.s.: Policja, Straż Granicz-na, urzędy celne, urzędy skarbowe, inspektorzy kontroli skarbowej.

Na prokuratorze ciąży obowiązek brania udziału w rozprawie, gdy prze-stępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego (art. 46 k.p.k.). Prokurator, tak jak zresztą każdy oskarżyciel publiczny, dysponuje prawem cofnięcia aktu oskarżenia (art. 14 § 2 k.p.k.). Jest to możliwe bez potrzeby uzyskiwania zgo-dy innych uczestników procesu, gzgo-dy odbywa się przed rozpoczęciem przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Po rozpoczęciu przewodu sądowego warunkiem dopuszczalności cofnięcia aktu oskarżenia jest zgoda oskarżonego.

Wiąże się to z potrzebą zabezpieczenia interesów oskarżonego, aby nie dopuścić do sytuacji, w których materiał dowodowy uzasadnia uniewinnienie oskarżone-go, a prokurator „ratuje się” cofnięciem aktu oskarżenia.

Ponieważ oskarżycielem posiłkowym lub prywatnym jest pokrzywdzony, należy zwrócić uwagę na definicję pokrzywdzonego oraz jego rolę procesową.

Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, osoba prawna, a także in-stytucja państwowa lub samorządowa niemająca osobowości prawnej pod warunkiem, że jej dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w takim zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną przez prze-stępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 1‒3 k.p.k.).

W definicji pokrzywdzonego istotne znaczenie ma element bezpośrednio-ści naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego. Pozwala bowiem odróżnić po-krzywdzonego od poszkodowanego. To dwie różne nazwy. Poszkodowany to pojęcie cywilistyczne, które obejmuje swym zakresem nie tylko skrzywdzenie

bezpośrednie, ale także pośrednie. Jeżeli w wyniku pobicia osoba X doznała cięż-kiego uszkodzenia ciała, to w tym zakresie ma status pokrzywdzonego w proce-sie karnym, ponieważ to uszkodzenie jest bezpośrednią konsekwencją przestęp-stwa. Jeśli jednak wspomniane uszkodzenie ciała spowoduje utratę zdolności do pracy zarobkowej przez osobę X, to w tej części mamy do czynienia ze skrzyw-dzeniem pośrednim. Utrata zdolności do pracy zarobkowej jest bowiem bezpo-średnim skutkiem naruszenia czynności narządów ciała, ale pobezpo-średnim skutkiem samego pobicia. Ten przykład pokazuje, że w części dotyczącej skrzywdzenia pośredniego można dochodzić odszkodowania w postępowaniu cywilnym.

W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest stroną z tytułu samego skrzywdzenia. W postępowaniu sądowym nie ma takiego automatyzmu. Uzyskuje status strony dopiero wtedy, gdy wystąpi w jed-nej z dwóch ról procesowych: jako oskarżyciel posiłkowy lub oskarży-ciel prywatny.

Oskarżyciel posiłkowy to zatem pokrzywdzony występujący w sprawach z oskarżenia publicznego. Jest to możliwe w dwóch wariantach:

– oskarżyciel posiłkowy uboczny – działający obok oskarżyciela publiczne-go – gdy do czasu rozpoczęcia przewodu sądowepubliczne-go na rozprawie głównej złoży oświadczenie, że chce działać w takim charakterze;

– oskarżyciel posiłkowy subsydiarny – działający zamiast oskarżyciela pu-blicznego – gdy prokurator odmawia wszczęcia postępowania przygoto-wawczego lub wniesienia oskarżenia, po spełnieniu określonych warun-ków przewidzianych przez przepisy pokrzywdzony może złożyć własny akt oskarżenia do sądu (subsydiarny akt oskarżenia).

Oskarżyciel prywatny to z kolei pokrzywdzony, który może działać w takim charakterze w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Musi w tym celu wnieść i popierać w sądzie akt oskarżenia (uproszczony akt oskarżenia).

Zdarza się, że przestępstwo prywatnoskargowe jest ścigane z urzędu, czyli bez inicjatywy pokrzywdzonego. Najważniejsza z takich wyjątkowych sy-tuacji to ingerencja prokuratora w ściganie przestępstwa prywatnoskargowe-go (art. 60 k.p.k.). Prokurator ingeruje, gdy wymaga teprywatnoskargowe-go interes społeczny, zaś ingerencja może polegać na wszczęciu postępowania (gdy pokrzywdzony uprzednio nie wniósł skargi prywatnej) albo na wstąpieniu do postępowania (gdy postępowanie zostało już wszczęte, bo pokrzywdzony wniósł skargę).

Stroną bierną jest oskarżony.

O oskarżonym możemy mówić w znaczeniu ścisłym i szerszym.

Według węższego ujęcia jest to osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu albo wniosek o warunkowe umorzenie postępowa-nia karnego.

Wejście w życie zmian do k.p.k. sprawia, iż węższe ujęcie obejmuje także osobę, wo-bec której skierowany został do sądu wniosek o skazanie bez rozprawy w trybie art.

335 § 1 k.p.k.

W znaczeniu szerszym oskarżony to także podejrzany, czyli oso-ba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związ-ku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (art.

71 k.p.k.).

Od podejrzanego trzeba koniecznie odróżnić osobę podejrzaną – jest to osoba, co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestęp-stwa, ale materiał dowodowy jeszcze nie pozwala na przedstawienie jej zarzu-tów. Osoba podejrzana jest uczestnikiem procesu, choć nie posiada statusu strony. Może korzystać z określonych uprawnień albo może podlegać obowiąz-kom, gdy przepisy szczególne wyraźnie tak stanowią.

Uprawnienia oskarżonego można podzielić na dwie grupy.

Pierwsza to te prawa, które przysługują wyłącznie jemu. Należy tutaj wskazać na szeroko rozumiane prawo do obrony, w tym do posiadania obrońcy, a także prawo do składania wyjaśnień.

Druga to uprawnienia, które przysługują oskarżonemu jako stronie proce-sowej. Szczególnego znaczenia nabiera w takiej sytuacji prawo do uczestnictwa w czynnościach postępowania. W tym zakresie nastąpiła istotna zmiana, po-nieważ obecność oskarżonego na rozprawie głównej już nie jest obowiązkowa.

Jedynie w sprawach o zbrodnie ma on obowiązek wziąć udział w rozprawie, i to tylko w jej pierwszych etapach (odczytanie aktu oskarżenia, etap ewentual-nych wyjaśnień oskarżonego). Poza tym przewodniczący składu sądzącego lub sąd może uznać jego obecność za obowiązkową (art. 374 k.p.k.). Nawet tam, gdzie obecność oskarżonego jest obligatoryjna, istnieje możliwość prowadzenia rozprawy pomimo jego nieobecności (np. gdy ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie, gdy został prawidłowo zawiadomiony o ter-minie rozprawy i oświadcza, że nie weźmie w niej udziału, gdy uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę).

Spośród licznych obowiązków ciążących na oskarżonym należy wskazać na:

a) obowiązek stawienia się na każde wezwanie w toku procesu oraz wymóg powiadomienia organu procesowego o każdej zmianie miejsca swego za-mieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni (art. 75 k.p.k.), b) obowiązek poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym

ba-daniom, które nie są połączone z naruszeniem integralności ciała (wolno zwłaszcza pobierać odciski, fotografować oskarżonego, okazać go innym osobom w celach rozpoznawczych), a także poddania się badaniom psy-chologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonywa-niem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych (wolno zwłasz-cza pobrać krew, włosy, wydzieliny organizmu) – art. 74 § 2 k.p.k.

Niezwykle istotną gwarancją praw oskarżonego, sięgającą swym rodowo-dem jeszcze epoki oświecenia, jest reguła nemo se ipsum accusare tenetur. Jest to zaakcentowanie braku obowiązku oskarżonego dotyczącego samooskarżenia

(samoobwinienia). Oskarżony nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74 § 1 k.p.k.).