Utrwalaniu przebiegu rozprawy przez media nie sprzeciwia się ważny interes uczestnika procesu. Interes ten może być związany

z potrzebą zabezpieczenia przed rozpowszechnieniem chronionych przez prawo dóbr tych osób, przede wszystkim ich wizerunku. Dlatego też czę-sto, jeśli sąd wyraża zgodę na utrwalanie przez dziennikarzy dźwięku i ob-razu dotyczących przebiegu rozprawy, jednocześnie ogranicza to upraw-nienie, wprowadzając zakaz ujawniania wizerunków osób filmowanych lub fotografowanych.

Obowiązująca procedura karna reguluje niektóre zagadnienia wspólne do-tyczące przebiegu całej rozprawy. Można do nich zaliczyć m.in. kwestie doty-czące zasady ustności, komunikowania się między uczestnikami procesu oraz obowiązki i uprawnienia przewodniczącego składu orzekającego.

Zasada ustności jest jedną z podstawowych zasad dotyczących przebiegu rozprawy (art. 365 k.p.k.). Oznacza ona, iż dla tego etapu postępowania karne-go wskazane jest, aby poszczególne czynności procesowe przybierały właśnie taką postać (a nie pisemną). Najważniejszą rolę zasada ta odgrywa w ramach postępowania dowodowego, co przejawia się zwłaszcza w czynnościach prze-słuchania różnych osób, które składają ustne relacje mające znaczenie dla roz-strzygnięcia danej sprawy. Nie oznacza to jednak, iż druga z form tych czynności – pisemna – jest tu w ogóle wykluczona. Przejawy różnych aktywności uczestni-ków postępowania sądowego mają właśnie postać pisemną (np. niektóre wnio-ski i oświadczenia), niemniej w trakcie rozprawy dominujący jest ustny sposób jej prowadzenia. Powodem przyjęcia takiego rozwiązania jest większa łatwość formy ustnej w zakresie kontaktu pomiędzy uczestnikami procesu, w tym też – kontaktu z materiałem dowodowym. Istotną cechą ustności rozprawy jest także to, że wszystkie ważne dla rozstrzygnięcia sprawy wypowiedzi przyjmujące tę postać ostatecznie i tak są utrwalane w formie pisemnej, jaką jest protokół roz-prawy (art. 143 § 1 pkt 11 k.p.k.).

Kluczowe znaczenie dla przebiegu rozprawy ma sposób komunikowania się pomiędzy osobami biorącymi w niej udział. Relacje pomiędzy uczestnikami tego etapu postępowania znamionuje tzw. powaga sądu – jako insty-tucji odpowiedzialnej za wymierzanie sprawiedliwości ‒ oraz szacunek wobec sędziego, a więc osoby imiennie odpowiedzialnej za realizację tej jakże ważnej konstytucyjnej funkcji organów państwa. Gwarancją zachowania tych cech rozprawy są m.in. dwa rozwiązania prawne. Pierwszym jest zasada, iż w momencie, gdy sąd wchodzi na salę lub ją opuszcza, wszy-scy obecni wstają. Często jednak w trakcie rozpraw nie ma miejsca sytuacja, w której następuje formalne wejście i wyjście sądu z sali, natomiast osoby bio-rące udział w rozprawie wchodzą na salę, w której sędzia lub skład orzekający przebywają już na swoich miejscach, czyli za stołem sędziowskim. Podobnie obowiązek powstania z miejsca siedzącego ma również każda osoba, do której sąd się zwraca lub która przemawia do sądu (art. 379 k.p.k.). Tak więc złożenie jakiegokolwiek wniosku lub oświadczenia, będących głównymi przejawami ak-tywności stron procesowych (art. 116 k.p.k.), wymaga zajęcia pozycji stojącej.

Z obowiązku tego poszczególne osoby mogą zostać zwolnione przez przewod-niczącego np. z uwagi na wiek, stan zdrowia lub długotrwałość ich wypowiedzi

albo prawidłowość utrwalenia dźwięku lub obrazu i dźwięku z przebiegu roz-prawy. Nieco inaczej przedstawia się czynność polegająca na zadawaniu przez uczestników rozprawy pytań osobom przesłuchiwanym. Zadający pytanie zaj-muje pozycję siedzącą, natomiast osoba przesłuchiwana zazwyczaj stoi.

Przewodniczący zwraca się do poszczególnych osób biorących udział w rozprawie, używając ich procesowych nazw, np. „oskarżyciel publiczny” (nie-kiedy – „prokurator”), „pełnomocnik”, „oskarżony”, „obrońca” itd. Forma zwra-cania się w odwrotnym kierunku i użycie właściwej nazwy podmiotu zajmujące-go miejsce za stołem sędziowskim jest natomiast zróżnicowana i zależy od tezajmujące-go, jakiej dotyczy kwestii. Problem jest istotny nie tylko w sytuacji, gdy w sprawie orzeka skład jednoosobowy. Do „sądu”, najczęściej używając zwrotu „proszę Sądu”, należy zwracać się we wszystkich kwestiach, w których ten organ (także jednoosobowo) ma orzekać, a więc wydawać postanowienia, a nadto w związku z wydaniem wyroku. W tym ostatnim wypadku, z uwagi na rangę orzeczenia, o wydanie którego strony będą się zwracać, w trakcie przemów stron kończą-cych postępowanie zwyczajowo można użyć sformułowania „Wysoki Sądzie”.

Natomiast do „przewodniczącego”, używając najczęściej określenia „Panie/Pani Sędzio”, pozostali uczestnicy procesu zwracają się we wszystkich sprawach, które przewodniczący jest władny załatwiać – zgodnie ze stosownymi regula-cjami przepisów postępowania.

Warto również zwrócić uwagę na usytuowanie uczestników rozprawy na sali rozpraw⁴. Punktem centralnym jest tu oczywiście stół sędziowski, za którym zasiada skład orzekający. Jeśli skład orzekający jest wieloosobowy, wówczas przewodniczący składu zajmuje miejsce środkowe, a pozostali członkowie skła-du ‒ obok niego. Jeśli w składzie, obok przewodniczącego, zasiada drugi sędzia zawodowy (np. w pięcioosobowym składzie w sprawach o zbrodnie zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności), zajmuje on miejsce po lewej stro-nie przewodniczącego. Przy stole sędziowskim, po lewej strostro-nie sądu, zajmuje nadto miejsce protokolant. Natomiast przed stołem sędziowskim, po obydwu jego stronach, usytuowane są w ławach miejsca dla stron procesowych. I tak, po prawej stronie sądu zajmują miejsca prokurator i pozostali oskarżyciele oraz przedstawiciel społeczny (i ich ewentualni przedstawiciele), a po lewej stro-nie – oskarżony (i jego ewentualny obrońca). Z kolei osoby przesłuchiwane (świadkowie, biegli) powinny zająć takie miejsce, które umożliwia niezakłóco-ną obserwację przebiegu przesłuchania zarówno przez sąd, jak i pozostałych uczestników rozprawy. Na sali rozpraw zazwyczaj znajduje się tzw. mównica przewidziana dla osób przesłuchiwanych, usytuowana naprzeciw stołu sędziow-skiego i pomiędzy ławą oskarżycielską i ławą oskarżonych.

W polskim prawie przewidziano również szczegółowe regulacje dotyczące stroju urzędowego sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych. Na strój urzędowy sędziego składa się przede wszystkim czarna toga, cechująca się m.in. wypustką na rękawach i kołnierzu oraz żabotem – wszystkimi w kolorze

4 Zob. § 77‒78 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 2015 roku Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz.U. z 2015, poz. 925.

fioletowym. Drugim elementem stroju urzędowego sędziego jest łańcuch z okrą-głych ogniw wykonanych z metalu w kolorze złotym zakończony wizerunkiem orła wykonanym z metalu w kolorze srebrnym. Łańcuch ten, w przypadku składów orzekających wieloosobowych, stanowi wyposażenie jedynie przewodniczącego.

Togi o podobnym kroju i kolorze jak sędziowska stanowią też stroje urzędowe prokuratora, adwokata i radcy prawnego. Wszystkie one różnią się od siebie, a także od togi sędziowskiej, kolorem wypustek i żabotów. Elementy togi proku-ratorskiej mają kolor czerwony, adwokackiej – zielony, a radcowskiej ‒ niebieski.

Pomimo obowiązywania w trakcie rozprawy zasady kontradyktoryjności, a więc występowania swoistego „sporu” między stroną oskarżycielską i obroną, obowiązujące przepisy nie przewidują możliwości bezpośredniego komunikowa-nia się występujących tu przeciwników procesów. Wszystkie kwestie zarów-no sporne, jak i bezsporne zachodzące między stronami i ich przedsta-wicielami, a także między osobą przesłuchiwaną a stroną załatwiane są za pośrednictwem sądu lub przewodniczącego, który ostatecznie będzie w danej kwestii rozstrzygał. Przykładowo strony mają prawo wypowiedzenia się w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu. Jeśli jedna ze stron w da-nej kwestii zabrała głos ‒ złożyła wniosek albo oświadczenie ‒ to prawo głosu przysługuje wszystkim innym stronom, przy czym obrońcy oskarżonego oraz oskarżonemu przysługuje głos ostatni (art. 367 k.p.k.). Wypowiedzi te nie są adresowane np. do przeciwnika procesowego, ale wygłaszane „na forum”, jakim jest rozprawa, chyba że ich adresatem jest bezpośrednio sąd lub przewodniczą-cy. W związku z zabieraniem głosu przez strony, zwłaszcza w formie oświadczeń, wypowiadającym się przysługuje prawo tzw. repliki, czyli odpowiedzi. Nie ozna-cza to jednak, że w ten sposób strony mogą się spierać w nieskończoność. Z za-sady szybkości postępowania wynika zwyczajowe uprawnienie do tzw. odebrania głosu przez przewodniczącego stronie nadużywającej prawa repliki.

Nie budzi wątpliwości to, iż sprawny i prawidłowy przebieg rozprawy jest uzależniony od umiejętnego pokierowania jej przebiegiem. Obowiązujące prze-pisy procesowe przewidują w tym zakresie szczególną rolę przewodniczącego składu orzekającego. Podstawową zasadą cechującą jego działanie jest kierowa-nie rozprawą i czuwakierowa-nie nad prawidłowym jej przebiegiem (art. 366 § 1 k.p.k.).

W nowelizacji z dnia 8 stycznia 2016 roku przywrócono poprzednie brzmienie art. 366

§ 1 k.p.k. Nowelizowany przepis przewiduje, iż na przewodniczącym składu orzeka-jącego ciąży obowiązek kierowania rozprawą, czuwania nad prawidłowym jej przebie-giem oraz obowiązek dopilnowania, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okolicz-ności sprawy.

W trakcie rozprawy przewodniczącemu przysługuje nadto szereg szczegól-nych uprawnień i obowiązków, które generalnie dzielą się na dwie grupy. Pierw-sza dotyczy zagadnień porządkowych. Przewodniczący, przykładowo, ma prawo upomnieć osobę, która narusza powagę, spokój lub porządek rozprawy. Jeśli upomnienie jest bezskuteczne, można taką osobę wydalić z sali rozpraw. Dotyczy to także oskarżonego (art. 375 § 1 k.p.k.). Wydalenie uczestnika postępowania

jest uzależnione od uprzedniego uprzedzenia o skutkach prawnych nieobecności takiej osoby na sali rozpraw. Nadto przewodniczącemu przysługuje uprawnienie do wydalenia z sali rozpraw publiczności (art. 48 ustawy ‒ Prawo o ustroju są-dów powszechnych⁵). Dokonanie takiej czynności jest związane z posiadanym przez przewodniczącego uprawnieniem do wydawania zarządzeń mających na celu utrzymanie na sali rozpraw porządku i spokoju (art. 372 k.p.k.).

Druga grupa uprawnień i obowiązków przewodniczącego jest związana z postępowaniem dowodowym. Przewodniczący udziela stronom głosu w każdej kwestii podlegającej na rozprawie rozstrzygnięciu, w tym ‒ w związku z wnio-skami dowodowymi. Przewodniczący również w drodze zarządzenia uwzględnia takie wnioski, którym nie sprzeciwiły się inne strony (art. 368 k.p.k.). W pozo-stałych przypadkach rozstrzygania co do wniosków dowodowych niezbędne jest postanowienie sądu (art. 368 k.p.k.), który także podejmuje decyzje w kwestii oddalenia wniosku dowodowego (art. 170 § 3 k.p.k.). W trakcie przesłuchiwania osób przewodniczący posiada uprawnienie do uchylania zadanych pytań, które są niestosowne, nieistotne albo sugerują odpowiedź. Nadto przewodniczący ma obowiązek podejmowania środków zapobiegających porozumiewaniu się osób już przesłuchanych z osobami, które jeszcze nie zostały przesłuchane (art. 371

§ 2 k.p.k.). Od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie przysłu-guje odwołanie do całego składu orzekającego. Nie dotyczy to przypadków, gdy sąd działa jednoosobowo (art. 373 k.p.k.).