Decyzja o umorzeniu postępowania przygotowawczego i jej kontrola kontrola

1.1. Umorzenie postępowania przygotowawczego

W toku prowadzonego postępowania przygotowawczego organy procesowe, kie-rując się zasadą ścigania z urzędu oraz legalizmu, podejmują czynności ścigania karnego zgodnie z kierując się zasadą bezstronności. W toku postępowania we-ryfikują więc zarówno dane wskazujące na konieczność skierowania sprawy do sądu, jak i przesłanki przemawiające za zaprzestaniem ścigania karnego.

Organ ścigania w pierwszej kolejności weryfikuje przesłanki zawarte w art. 17 § 1 k.p.k. Spośród nich najczęstszą przyczyną decyzji o umorzeniu są przesłanki o charakterze faktycznym, czyli niepopełnienie czynu w ogóle albo brak danych uzasadniających podejrzenie jego popełnienia (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k.). Podobny charakter mają też stany opisane w art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.

(brak znamion oraz legalizacja działania przez ustawę).

Oprócz okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 k.p.k., podstawy decyzji o umorzeniu znajdują się też w innych przepisach. Jednym z nich jest art. 11 k.p.k. regulujący tzw. umorzenie absorpcyjne. W przepisie tym ustawodawca wyjątkowo zezwala na umorzenie sprawy o występek zagrożony karą pozbawie-nia wolności do lat 5, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywi-ście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia (art.

11 § 1 k.p.k.). Jeżeli jednak kara za inne przestępstwo nie została jeszcze pra-womocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o przestępstwo, co do którego skazanie i ukaranie miało być przesłanką umorzenia. Postępowanie umorzone można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone.

Inną podstawę decyzji o umorzeniu zawiera art. 322 § 1 k.p.k., który na-kazuje umorzyć postępowanie w sytuacji, gdy postępowanie nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, a jednocześnie nie zachodzą prze-słanki do wystąpienia do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zasto-sowanie środków zabezpieczających. Zawarta w art. 322 k.p.k. przesłanka ma charakter szczególny wobec katalogu zawartego w art. 17 § 1 k.p.k. W praktyce oznacza to, że podstawa umorzenia z art. 322 § 1 k.p.k. pojawi się w sytuacji, gdy w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego organom ściga-nia nie uda się wykryć sprawcy przestępstwa. Zawartą w art. 322 k.p.k.

przesłankę umorzenia klasyfikuje się jako przesłankę o charakterze faktycznym.

Podstawę umorzenia określa także omawiany już art. 325f k.p.k. (umo-rzenie rejestrowe), który zezwala na umo(umo-rzenie i wpisanie sprawy do rejestru przestępstw w sytuacji, gdy prowadzone dochodzenie w niezbędnym zakresie lub co najmniej przez 5 dni dochodzenie nie dostarczyło dostatecznych podstaw

do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych (art. 325f § 1 k.p.k.).

Nowelizacja z 1 lipca 2015 roku, przewidywała możliwość bezwarunkowe-go umorzenia postępowania karnebezwarunkowe-go także w art. 59a Kodeksu karnebezwarunkowe-go (umo-rzenie restytucyjne). Artykuł ten zezwalał na umo(umo-rzenie postępowania kar-nego o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 § 1 k.k.

Postępowanie karne w sprawach o powyższe czyny mogło być umorzone na wniosek pokrzywdzonego złożony do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego w I instancji. Umorzenie postępowania mogło nastąpić w sytuacji, gdy sprawca czynu, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, pojednał się z pokrzywdzonym, w szczególności w wyniku mediacji, i naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie. Jeżeli czyn został popełniony na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego, umorzenie mogło nastąpić pod warunkiem pojednania się i naprawienia szkody oraz zadośćuczy-nienia za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych (art.

59a § 2 k.p.k.). Umorzenie na podstawie art. 59a § 1 k.p.k. było niedopusz-czalne, w przypadkach gdy zachodziła szczególna okoliczność uzasadniająca przekonanie, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary (art. 59a § 3 k.p.k.)²². Zasadniczo powyższe uregulowanie adreso-wane było do sądu. W literaturze jednak pojawiały się opinie, iż na wniosek po-krzywdzonego umorzenie na podstawie art. 59a § 1 k.k. mogło także nastąpić w toku postępowania przygotowawczego. Wniosek taki w tej sytuacji rozpozna-wał prokurator (art. 23b k.p.k.).

Nowelizacja Kodeksu karnego ze stycznia 2016 roku zlikwidowała art. 59a k.k.

Odrębną przesłankę umorzenia zawiera ustawa o świadku koron-nym²³. Ustawa zezwala na umorzenie postępowania w stosunku do podejrza-nego, który przed skierowaniem do sądu aktu oskarżenia w swoich wyjaśnie-niach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im, oraz ujaw-nił swój majątek oraz znany mu majątek pozostałych sprawców przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, co do których ustawa o świadku koronnym ma zastosowanie. Nadto nadanie statusu świadka koronnego wobec podejrzanego jest możliwe pod warunkiem, że ten zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwie lub przestępstwie skarbowym oraz pozostałych okoliczności, o których mowa w pkt 1 lit. a, popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, co do któ-rych ustawa o świadku koronnym ma zastosowanie. Jeżeli więc nie zachodzą

22 Więcej na ten temat R. Koper, Istota i charakter prawny regulacji określonej w art. 59a k.k., „Przegląd Sądowy” 2015, nr 1, s. 92‒105.

23 Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym, Dz.U. z 1998, Nr 114, poz. 738.

w sprawie przesłanki negatywne określone w art. 4 u. o świadku koronnym, sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego, na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygo-towawcze, po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego, wydaje postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego (art. 5 ust. 1 u. o świadku koronnym). Po wydaniu przez sąd postanowienia prokurator sporządza odpisy materiałów dotyczących osoby wskazanej w postanowieniu sądu i wyłącza je do odrębnego postępowania, które następnie zawiesza. Zawieszenie trwa do cza-su prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom (art. 7 ust. 1 u. o świadku koronnym). Następnie prokurator wydaje postano-wienie o umorzeniu postępowania prowadzonego przeciwko osobie występu-jącej w roli świadka koronnego w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał (art.

9 ust. 2 zd. 1 u. o świadku koronnym).

Wydanie decyzji o umorzeniu następuje bez konieczności uprzedniego za-znajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego oraz jego zamknię-cia (art. 322 § 1 k.p.k.). Decyzje sporządza organ prowadzący postępowanie.

W przypadku śledztwa, gdy nie jest nim prokurator, w niektórych wypadkach (w zależności od rodzaju organu) postanowienie ma charakter decyzji niepełnej i wymaga zatwierdzenia przez prokuratora (art. 305 § 3 k.p.k.). Postanowienia o umorzeniu powinno zawierać, oprócz danych wymienionych w art. 94 k.p.k., dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wskazanie przyczyn umorzenia (art. 322 § 2 k.p.k.). Postanowienie wymaga sporządzenia uzasad-nienia, które następuje jednocześnie z samym postanowieniem (art. 94 § 1 pkt 5 w zw. z art. 98 § 1 k.p.k.) i jest decyzją zaskarżalną zażaleniem do sądu (art. 465 § 2 k.p.k.). O umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o prze-stępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a także podejrzanego (art. 305

§ 4 k.p.k.). Zawiadomienie następuje poprzez doręczenie odpisu postanowie-nia wraz z pouczeniem o przysługujących im uprawniepostanowie-niach. Na postanowienie o umorzeniu śledztwa przysługuje zażalenie stronom, instytucji państwowej lub samorządowej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz osobie, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie określonym w art. 228‒231 k.k., art.

233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270‒277, art. 278‒294 lub art. 296‒306 k.k., jeżeli postępowanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomienia, a wsku-tek tego przestępstwa doszło do naruszenia jej praw (art. 306 § 1a k.p.k.).

Uprawnionym do wniesienia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt (art.

306 § 1b k.p.k.).

Nowelizacja zakłada zmianę art. 306 § 1b k.p.k. poprzez dodanie rozwiązania zezwa-lającego prokuratorowi na udostępnienie akt w postaci elektronicznej.

W dochodzeniu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące śledztwa, chyba że przepisy o dochodzeniu stanowią inaczej (art. 325a § 2 k.p.k.). Jedną

za takich różnic jest zezwolenie ustawy na to, aby postanowienie o umorzeniu dochodzenia wydawał organ prowadzący. Może je zatem wydać każdy podmiot uprawniony do prowadzenia dochodzenia i nie wymaga ono zatwierdzenia przez prokuratora, z wyjątkiem postanowienia o umorzeniu dochodzenia prowadzone-go przeciwko osobie (art. 325e § 2 k.p.k.).

Nowelizacja art. 325e § 2 k.p.k. przywraca konieczność zatwierdzania przez proku-ratora wszystkich decyzji o umorzeniu wydawanych przez organy nieprokuratorskie.

Co do zasady, postanowienie o umorzeniu dochodzenia także powinno mieć postać pisemną, lecz w przeciwieństwie do śledztwa, nie wymaga ono sporządzenia uzasadnienia. Na wniosek strony organ prowadzący dochodze-nie podaje jedydochodze-nie ustdochodze-nie najważdochodze-niejsze powody rozstrzygnięcia. Postanowiedochodze-nie o umorzeniu dochodzenia może być także sporządzone poprzez umieszczenie we wspólnym protokole przejęcia ustnego zawiadomienia o popełnieniu prze-stępstwa i przesłuchania w charakterze świadka zawiadamiającego (art. 325e

§ 1 k.p.k.). W przypadku gdy zawiadomienie o przestępstwie zostało złożone przez inspektora pracy lub Najwyższą Izbę Kontroli, uzasadnienie postanowie-nia o odmowie wszczęcia dochodzepostanowie-nia oraz umorzeniu dochodzepostanowie-nia sporządza się na ich wniosek (art. 325e § 1a k.p.k.).

1.2. Kontrola decyzji o umorzeniu postępowania przygotowawczego

Kontrola postanowień o umorzeniu postępowania następuje na żądanie strony lub z urzędu. Kontrola na żądanie strony dotyczy nieprawomocnych posta-nowień o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia.

Kontrola na żądanie jest uruchamiana zażaleniem stron, instytucji pań-stwowej lub samorządowej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz osoby, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie określonym w art. 228‒231 k.k., art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270‒277, art. 278‒294 lub art.

296‒306 k.k., jeżeli postępowanie karne wszczęto w wyniku jej zawiadomie-nia, a wskutek tego przestępstwa doszło do naruszenia jej praw (art. 306 § 1a k.p.k.). Uprawnionym do wniesienia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt (art. 306 § 1b k.p.k.).

Organem właściwym do rozpoznania zażalenia na postanowienie o umo-rzeniu śledztwa oraz o umoumo-rzeniu dochodzenia przeciwko osobie jest sąd (art.

465 § 2 k.p.k.). Natomiast zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępo-wania w sprawie oraz o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem (nadzór następczy). W tym drugim wypadku prokurator, do któ-rego skierowano zażalenie, może je w całości uwzględnić, przychylając się do wniosku uprawnionego, i jest to decyzja będąca de facto rozstrzygnięciem zaża-lenia. Dopiero w sytuacji, gdy prokurator nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu (art. 325e § 4 k.p.k.).

Nowelizacja art. 325e § 4 k.p.k. przywraca rozwiązanie zakładające sądową kontrolę wszystkich nieprawomocnych decyzji o odmowie i o umorzeniu dochodzenia, z wyjąt-kiem postanowienia o umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.

Nieco inaczej skonstruowano system kontroli postanowień o umorzeniu w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, w sytuacji gdy prokurator nie zdecydował się na ingerencję z uwagi na brak uzasadnionego interesu społecznego w ściganiu sprawcy z urzędu. W takim wypadku zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który umorzył bądź odmówił wszczęcia postępowania (art. 465 § 2a k.p.k.). W przypadku gdy pro-kurator odmawia wszczęcia postępowania z urzędu, wskazując, iż właściwym trybem ścigania jest ściganie z oskarżenia prywatnego, organem właściwym do rozpoznania zażalenia jest także sąd.

Pełne omówienie instytucji umorzenia postępowania przygotowawczego wymaga nawiązania do konstrukcji skargi subsydiarnej (subsydiarny akt oskarżenia). Podobnie jak w przypadku odmowy wszczęcia postępowania przy-gotowawczego, również decyzja o umorzeniu jest decyzją zaskarżalną do sądu.

Podmiot uprawniony do wniesienia zażalenia wnosi zażalenie za pośrednictwem prokuratora uprawnionego do prokuratora nadrzędnego lub uprawnionego do nadzoru nad organem, który wydał postanowienie. Sąd, rozpatrując zażalenie, może utrzymać w mocy postanowienie prokuratora albo je uchylić. Uchylając postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, sąd wskazuje po-wody uchylenia, a w miarę potrzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić, lub czynności, które należy przeprowadzić. Wskazania te są dla organu pro-wadzącego postępowanie przygotowawcze wiążące (art. 330 § 1 k.p.k.). Jeże-li organ prowadzący postępowanie nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania.

W takim wypadku pokrzywdzony, który uprzednio zaskarżył decyzję o umorzeniu zażaleniem, może w terminie 30 dni od doręczenia postanowienia wnieść bezpo-średnio do sądu subsydiarny akt oskarżenia (art. 330 § 2 k.p.k.).

Kontrola uruchamiana z urzędu dotyczy prawomocnych postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Pojawia się ona jako środek ochrony prawnej stosowany przez organ państwa w sytuacji, gdy postanowie-nie uległo uprawomocpostanowie-nieniu z uwagi na wyczerpapostanowie-nie toku instancji lub upływ terminu przewidzianego na wniesienie środka odwoławczego przez uprawniony podmiot. Umorzone postępowanie przygotowawcze może być w każdym czasie podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć przeciw osobie, która w poprzednim postępowaniu występo-wała w charakterze podejrzanego (art. 327 § 1 k.p.k.). Prawomocnie umo-rzone postępowanie przygotowawcze wznawia się przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego, na mocy postanowienia proku-ratora nadrzędnego nad tym, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umo-rzeniu, tylko wtedy, gdy ujawnią się nowe istotne fakty lub dowody nieznane w poprzednim postępowaniu, a postanowienie o umorzeniu absorpcyjnym może

być wznowione w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone (art. 327 § 2 k.p.k.). Przed wydaniem postanowienia o podjęciu lub wznowieniu prokurator może przedsię-wziąć osobiście lub zlecić Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności uzasadniających wydanie postanowienia (art.

327 § 3 k.p.k.). Po wniesieniu aktu oskarżenia sąd umarza postępowanie, jeżeli stwierdzi, że postępowanie przygotowawcze wznowiono mimo braku podstaw (art. 327 § 4 k.p.k.).

Trzecim środkiem kontroli prawomocnych postanowień o umorzeniu po-stępowania przygotowawczego jest nadzwyczajne wznowienie postępo-wania przygotowawczego przez Prokuratora Generalnego. Prokurator Generalny może uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowa-nia przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała w charakterze podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że umorzenie postępowania było niezasadne.

Nie dotyczy to wypadku, w którym sąd utrzymał w mocy postanowienie o umo-rzeniu (art. 328 § 1 k.p.k.). Po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu Prokurator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (art.

328 § 2 k.p.k.).

Nowelizacja art. 328 § 2 k.p.k. wydłuża okres dopuszczalnego uchylenia lub zmiany przez Prokuratora Generalnego postanowienia o umorzeniu przeciwko podejrzanemu na jego niekorzyść do roku od daty uprawomocnienia się postanowienia.

2. Czynności związane ze sporządzaniem skargi zasadniczej